سهند عروس کوه‌های ایران

سهند قله و رشته‌کوهی آتشفشانی در رشته‌کوه‌های البرز است که در ۵۰ کیلومتری جنوب تبریز قرار گرفته است. قله سهند در جنوب شهر تبریز، غرب بستان‌آباد،۴۰ کیلومتری شمال مراغه و هشترود، شرق آذرشهر، عجب‌شیر و اسکو و در مرکز استان آذربایجان شرقی واقع شده است.

کوهستان سهند دارای ۱۷ قله با ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر است که بلندترین آنها قله کمال یا قوچ گلی داغی می‌باشد. ارتفاع قله کمال ۳۷۰۷ متر می‌باشد و مرتفع‌ترین نقطه استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود که در محدوده شهرستان بستان‌آباد قرار گرفته است.

هرچند که قله سهند و سایر قلل این منطقه در جدول بلندترین قلل ایران جایی ندارند اما این کوهستان از نظر زیبایی و موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای که داراست، شهره عام و خاص است. 

طبق دقیقترین نقشه سازمان نقشه‌برداری کشور (نقشه ۱/۲۵۰۰۰) ارتفاع قله سهند ۳۵۲۸ متر و ارتفاع قله جام ۳۵۴۸ متر می‌باشد.

قله سهند در اغلب اوقات سال پوشیده از برف است و دریاچه کوچکی که خاص این کوهستان‌هاست در دامنه‌­های آن به چشم می‌‌خورد که از مهمترین آنها می‌­توان به آلمالوگلی، قورگل، آیقرگلی، نادرگلی، گین گلی و قوچ گلی اشاره کرد.

وجود چشمه‌های متعدد در قله و دامنه‌های این کوهستان که مشهورترین آنها قرخ بلاغ، گوموش بلاغی، پری و گوران بلاغی است، طراوت و لطافت را برای این منطقه به ارمغان آورده و موجب سیرابی درختان، باغات و مراتع روستاها و شهرهای این منطقه می‌شود.

قلل کوهستان سهند

بعد از قله قوچ گلی داغ با ارتفاع ۳۷۰۷ متر، قله جام است که در میان مردم به بلندترین قله سهند معروف شده است ولی به تحقیق قله قوچ گلی داغ از تمام قلل این کوهستان بلندتر است و جزو یکی از قلل طرح سیمرغ کوههای ایران می‌باشد.

در فاصله ۵ کیلومتری از قله جام، در روی یک خط کوهستانی و در سمت غرب قله سهند قله‌ای به نام هرم داغ قرار گرفته که ۳۵۶۲ متر ارتفاع دارد. از معروفترین قلل مرکزی سهند می‌توان به قله‌های چماقلو‌ داغ، شکر داغ، قوچ گلی داغ، یانخ داغ و درویشلر داغی اشاره کرد که دره‌های با صفایی همچون دره بایندر و دره شاهیوردی را به وجود آورده‌اند.

چندین قله مرتفع در این منطقه قرار دارد که بلندی ۱۷ قله آن از ۳۰۰۰ متر تجاورز می‌نماید. از شهر تبریز، ۸ قله از قلل این کوهستان که ارتفاع آنها از ۳۲۰۰ متر تجاوز می‌کند به وضوح و آشکارا قابل رؤیت هست. سلطان داغی در غرب، کریم داغی و لیقوان داغی در شرق و کمال داغی در شمال آن قرار گرفته‌اند.

در بخش شمالی این کوهستان که مشرف به لیقوان و تبریز است بزرگترین قله، گیروه داغی یا هرو داغی است با ۳۶۰۰ متر ارتفاع که مسیر صعود به این قله از روستای ثمر خزان و روستای لیقوان می‌باشد.

در بخش شمال‌غربی که مشرف به تبریز و اسکو می‌باشد بلندترین قله سلطان داغی با ارتفاع ۳۴۲۵ متر است که مسیر صعود به آن از روستای کندوان و عنصرود می‌باشد.

در بخش غرب و جنوب‌غرب که مشرف به آذرشهر، عجب‌شیر و مراغه است بزرگترین قله میدان داغی با ۳۴۰۵ متر ارتفاع است که مسیر صعود به آن از روستاهای هرگلان عجب‌شیر، گنبر آذرشهر، یای شهر مراغه و کندوان اسکو می‌باشد.

در بخش جنوب که به مراغه و هشترود مشرف است کوه معروف سهند قرار دارد. کوهی با دو قله، که بر بام آن قله جام با ۳۵۴۸ متر ارتفاع و قله سهند با بلندای ۳۵۲۸ متر خودنمایی می‌کنند. کمی در طرف جنوب‌شرق هم کوه آغ داغ قرار دارد.

در جنوب کوه سهند مرتع قیخ بولاغ و در شمال آن دره شاهیوردی و دشت بایندر جلوه‌گری می‌کنند. نزدیکترین روستاها و مسیر صعود به قلل سهند و جام روستای کرده ده و باتمانقلیچ مراغه و روستای چیچکلو هشترود می‌باشد.

بخش مرکزی این کوهستان فاقد قله‌های مرتفع است ولی دارای سه دره زیبا و پُرآب شاهیوردی، بایندر دره‌سی و تورپاغلی بستر و سه رودخانه مهم قرانقو چای، مردق چای و صوفی چای می‌باشد. همین دره‌های زیبا هسته مرکزی کوهستان بوده که در میان قلل مرتفع همچون نگینی بر انگشتر جلوه‌گر است. در بخش شرقی ارتفاع قابل ملاحظه‌ای وجود ندارد و به مرتع بایقراء ختم می‌شود.

آب و هوای سهند

کوهستان سهند دارای آب و هوای سردسیری است. مقدار بارندگی در این منطقه بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلیمتر در سال می‌باشد. از نظر تقسیم‌بندی آب و هوایی، این منطقه در ردیف مناطقی است که ارتفاع آنها بیش از ۲۰۰۰ متر است. وجود تابستان‌های ملایم و زمستان‌های سرد و طولانی از خصوصیات این مناطق می‌باشد.

با توجه به شرایط آب و هوایی این منطقه، بهترین زمان صعود به قله سهند و جام در اردیبهشت و خردادماه است.

پوشش گیاهی سهند

به دلیل انبوه بودن گیاهان، چمن‌زارها، گلزارها و مراتع در این کوهستان، سهند به عروس کوه‌های ایران مشهور شده است. چرا که سطح تمام مناطق این کوهستان پوشیده از سبزه و گیاهان کوهستانی همچون شقایق‌های صحرایی و آلاله‌ها است که از جمله گونه نادر لاله واژگون هستند. همچنین دریاچه بزرگ ارومیه سراسر قسمت‌های غربی این کوهستان را پوشش می‌دهد.

کوه سهند با ۱۳۰ هزار هکتار مراتع ییلاقی علاوه بر سرسبزی دارای گونه‌های گیاهی خوش خوراک مثل شبدر و یونجه بوده و دامنه‌های آن مرتع و چراگاه بسیار مناسبی برای دام‌های دامداران، ایلات و عشایر منطقه است. دامداران منطقه و عشایر استان‌های آذربایجان شرقی و غربی هر سال برای ییلاق گذرانی و تعلیف دام به دامنه‌های این کوه کوچ می‌کنند.

دامنه‌های این کوه به علت داشتن گل‌های فراوان بهترین محل جهت تولید عسل بوده و عسل تولید شده در این منطقه از شهرت ویژه‌ای برخوردار است. سرمای زیاد در طول مدت زمستان و برف زیاد در این کوه مانع رشد درختان و درختچه‌ها شده ولی گونه‌های مختلف گیاهی که همگی به صورت علفی پایا و یک ساله هستند، در مراتع و چمن‌زارهای آن به وفور یافت می‌شود.

رودهای کوهستان سهند

این ارتفاعات برف‌گیر در قسمتی از مرکز فلات آذربایجان قرار گرفته‌اند که این امر سبب شده تا یکی از بزرگترین منشا سرچشمه رودهای متعددی باشند که حیات و زندگی روستایی و عشایری را تداوم بخشیده است.

از این کوهستان ۱۹ رودخانه دائمی و ۴ رودخانه فصلی سرچشمه می‌گیرند قسمتی از آب این رودخانه‌ها از طریق دره قرانقو و رود قزل اوزن به دریای خزر وارد شده و بخشی از آبهای این کوهستان بسوی دریاچه ارومیه جریان دارد.

رودهای حوضه آبگیر دریاچه ارومیه که از این منطقه سرچشمه می‌گیرند:

اوجان چای: از شهرستان بستان‌آباد از دامنه‌های شمالی سهند بسوی آجی‌چا (تلخه رود) جریان دارد.

سید آواچای: از دامنه‌های شمالی سهند سرچشمه گرفته و به آجی‌چائی می‌­ریزد.

لیقوان چای: از کوه‌های منطقه لیقوان و سهند شمالی سرچشمه گرفته و از شهرهای باسمنج و تبریز می‌گذرد.

زینجناب چای: از کوه‌های شمال‌غربی سرچشمه می‌­گیرد و پس از سیراب نمودن روستاهای چندی به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

اسکو چای: از جبهه شمال‌غرب و از دشت زیبای ارشدچمنی سرچشمه گرفته و پس از سیراب کردن اراضی و باغات منطقه دره اسکو به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

توفارقان چای: از قسمت‌های غربی سهند سرچشمه گرفته و پس از سیراب کردن اراضی آذرشهر و گوگان به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

قالاچای (قلعه رود عجب شیر): از ارتفاعات جنوب‌غربی سهند جریان یافته اراضی و باغات عجب شیر و شیشوان را سیراب می‌سازد و به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

صوفی چای مراغه: پُرآب‌ترین و مهمترین رودخانه سهند در شهرستان مراغه است از دامنه‌های جنوبی سهند جریان یافته شهر مراغه و بناب و روستاهای آن را سیراب می‌سازد. این رودخانه دارای ماهی قزل‌آلای فراوانی در سرچشمه‌ای در دشت بایندر است.

موردی چای: بطول ۱۰۰ کیلومتر از دامنه‌های جنوبی سهند و از دره بایندر سرچشمه گرفته روستاهای متعددی را سیراب می‌سازد سپس از جنوب مراغه و ملکان گذشته به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

لیلان چای: از دامنه‌های آق داغ سهند جریان یافته در حوالی میاندوآب و پس از سیراب کردن آبادی‌های چندی به رودخانه زرینه رود می‌ریزد.

قرانقوچای: از دامنه‌های شرقی سهند سرچشمه گرفته پس از عبور از شهرستان هشترود به رودخانه قزل‌اوزن در شهرستان میانه وارد می‌شود که جزو حوزه آبریز دریای خزر است.

زمین‌شناسی سهند

کوهستان سهند مانند البرز و سلسله جبال قفقاز در ردیف رشته‌کوه‌هایی است که از چین خوردن و بالا آمدن رسوبات تشکیل شده است. تشکیلات کنونی سهند از پایان دوره پالئوسن آغاز شده و در دوره نئوژن دوران چهارم حرکاتی شدید آن را مرتفع کرده و به آن وضع آتشفشانی داده است.

طبق تحقیقات آندروسوف دانشمند شوروی در ابتدای دوران سوم در محل ارتفاعات آذربایجان دریای بزرگ تتیس قرار داشت که بعدها در اثر فعالیت‌های کوهزایی، ارتفاعات سهند تشکیل شد.

طبق نظریه و عقیده اکثر دانشمندان زمین‌شناسی، توده سهند در دوران سوم دارای آب و هوای معتدل گرم بوده و سراسر منطقه سهند را جنگل‌های انبوه فراگرفته بوده و جانوران عظیم‌الجثه در آن زندگی می‌کردند. سنگواره‌­ها و فسیل‌های سهند اولین مرتبه در سال ۱۳۲۷ هجری‌قمری ضمن کاوش‌های فانیت‌اوف که در دره موردی‌چای انجام می‌­داده پیدا شده است.

نشانه­‌های حیات و زندگی مربوط به شش میلیون سال قبل در دامنه‌­های سهند کشف شده که در این زمان جانورانی نظیر ببر دندان خنجری، ماستودون (نوعی فیل عظیم‌الجثه) جانوران علف‌خوار، اسب وحشی، کرگدن، زرافه و غزال که در منطقه مراغه زیست می‌­کردند که قدمت آن به ۶ تا ۹ میلیون سال می‌­رسد. این کاوش نشان می­‌دهد که پرندگان، لاک‌پشت‌ها، ماهی‌های بزرگ و پستانداران کوچک در این دوره می‌­زیستند.

در منطقه کرج‌آوا یا کرج‌آباد در شمال مراغه از دامنه‌­های سهند غنی­‌ترین گسترش فسیل‌های پستانداران دوران سوم وجود دارد. معروفترین فسیل مربوط به یک نوع ماهی استخوانی است که به نام ایران قدیم یعنی پرس و پرسیا نامگذاری شده است.

عشایر سهند

در دامنه‌ها و دره‌­های سهند که مراتع عالی و چمنزارها همه جای آن را پوشانده است به تعدادی از کوچ‌نشینان آذربایجان از دیرباز این امکان داده شده که روال و سنت عشایری، در منطقه ییلاقی سهند به امر دامپروری و کوچ‌نشینی بپردازند.

از طوایف مهم و معروف مستقر در ییلاق سهند که تابستان‌ها در این کوهستان اقامت داشته و به زندگی ایلاتی خود ادامه می‌دهند می‌توان طایفه‌های آق باشلو، بالکانلو، چلبیانلو، حاج علیلو، حیدرلو، قره موسالو و یار احمد اشاره نمود.

اکثر طوایف و خانوار کوچ‌نشین سهند قشلاق را در روستاهای شهرستان‌های مهاباد، میاندوآب، مراغه و بناب بسر برده و تابستان‌ها به ییلاق سهند کوچ می‌­کنند و در دره‌­های باصفای بایندر، شاه­یوردی (ایل یوردی) گوی دره، توپراقلوچای و دودانلو به امر دامپروری ایلاتی می‌­پردازند.

اساس و پایه اقتصاد کوچ‌نشینان سهند بر دام و دامپروری و تولیدات فرآورده‌های دامی لبنیاتی و صنایع دستی استوار است بنابراین می­‌توان اقتصاد آنها را اقتصاد شبانی و دامداری نامید. از نظر تولید لبنیات می‌­توان به مرغوب‌­ترین پنیر سهند که از شیر دام‌های عشایر تهیه می‌شود اشاره کرد.

صنایع دستی عشایر منطقه در ردیف جالب‌­ترین نوع صنایع بوده و زیباترین جاجیم، گلیم، مسند و قالیچه را به بازار مصرف عرضه می‌دارند.

کروکی مسیرهای صعود به قله سهند و قله جام

دانلود جی پی اس مسیرهای صعود به قله سهند و جام

پیش‌بینی آب و هوای قله سهند

۲۰۰۰ متر  /  ۳۰۰۰ متر   /   ۳۷۰۷ متر

مسیرهای صعود به قله سهند

مسیر جنوبی صعود به قله سهند

صعود به قله سهند از مسیر جنوبی از مبدا قئرخ بولاق آغاز می‌گردد. این مسیر یکی از آسان‌ترین و کوتاهترین مسیرهای صعود به قله سهند می‌باشد. ابتدا از ترمینال تبریز به مراغه رفته که بدلیل مسافت ۱۳۵ کیلومتری در حدود ۲ ساعت و نیم زمان خواهد برد. پس از رسیدن به مراغه، می‌توانیم به دو طریق خود را به مبدا صعود برسانیم.

اولین مسیر از مراغه آغاز و پس از طی حدود ۸ کیلومتر در راه اصلی به طرف هشترود (سراسکند) به سوی شمال و روستاهای کرج‌آباد و کُرده ده تغییر جهت داده و پس از طی مسافتی حدود ۴۱ کیلومتر راه خاکی و آسفالت در نهایت به قئرخ بولاق خاتمه خواهد پذیرفت. معمولترین راه صعود از همین مسیر می‌باشد.

دومین مسیر نیز از مراغه آغاز و پس از طی مسافتی حدود ۳۰ کیلومتر در راه اصلی به طرف هشترود در روستای خراجو به سمت چپ (شمال) تغییر جهت داده و در نهایت بعد از طی حدود ۵۰ کیلومتر راه خاکی به قئرخ بولاق منتهی خواهد شد.

پس از رسیدن به قئرخ بولاق در جهت شمال راهی مالرو در وسط دو قله مجزا از هم دیده می­‌شود و تا روی خط‌الرأس ادامه می‌­یابد که مسیر صعود همان خواهد بود. این راه تا قله کاملاً مشخص بوده و کمتر کسی است که در تشخیص آن دچار اشتباه شود.

قله سهند در سمت چپ (غربی) دارای ارتفاعی در حدود ۳۵۲۸ متر و قله جام در سمت راست (شرقی) در حدود ۳۵۴۸ متر ارتفاع دارد که در گویش محلی به اجاق نیز مشهور است. روی قله سنگ چین­‌های متعددی وجود داشته و در لابلای یکی از آنها یک چاه آب کم عمق به چشم می‌خورد که احتیاجات کوهنوردان را در صورت شبمانی روی قله مرتفع خواهد نمود.

از روی قله سهند و جام، در صورت صاف بودن هوا قله قوچ‌گلی و کمال و گیروه‌ داغی در سمت شمال و در دوردست‌ها و دشت زیبای شاه‌یوردی و بایندور در پای قله و در همان جهت، کارخانه گچسازی بستان‌آباد در شمال‌شرقی و مراغه را در جنوب‌غربی مشاهده خواهیم نمود. از قئرخ بولاق تا نوک قله ۳ الی ۴ ساعت کوهپیمایی خواهید داشت.

مسیرهای شمالی صعود به قله سهند

مسیر اول

این مسیر برای کوهنوردانی که مایل به استفاده بیشتر از اوقات فراغت خود می­‌باشند بسیار زیبا و متنوع خواهد بود. مبدا صعود در این مسیر روستای اسپراخون به ارتفاع ۲۴۰۰ متر می‌­باشد. این روستا در دامنه‌­های شمالی سهندآباد قرار گرفته و جاده­‌ای خاکی به طول تقریبی ۳۵ کیلومتر آن را به تبریز متصل می‌­نماید.

به این منظور می‌توان از سرویس‌های محلی که همه روزه به مقصد این روستا در تردد است و یا وانت دربست استفاده نمود. بعد از رسیدن به مبدا صعود کوهپیمایی ما در جهت جنوب و از کنار رودخانه باسمنج چای و در خلاف جهت آن ادامه خواهد داشت و در طول مسیر رودخانه مزبور در سمت چپ ما خواهد بود.

با ادامه مسیر بعد از ۲ الی ۳ ساعت محلی بنام آبگرم خواهیم رسید. این محل دارای یک ساختمان گنبدی شکل بوده و در عمق دو متری آن حوضچه‌ای از آبگرم معدنی وجود دارد و در صورت تمایل بهترین مکان برای کمپ زدن خواهد بود.

بعد از آبگرم و شبمانی در این مکان راه را کماکان در همان جهت و از میان مزارع ادامه می‌­دهیم تا به انتهای دره اصلی رسیده و بعد از ۹۰ درجه چرخش به سمت شرق (چپ) و پس از ادامه کوهپیمایی به طرف راست به روی گردنه‌­ای خواهیم رسید.

در جهت جنوب این گردنه، گردنه دیگری قرار گرفته است و راهی مالرو پس از تراورس یک دره فرعی ما را به روی گردنه دوم که حدود ۳۱۰۰ متر ارتفاع دارد خواهد رساند.

فاصله زمانی آبگرم تا گردنه دوم بطور متوسط ۶ الی ۷ ساعته طی خواهد شد و از روی این گردنه و در جهت جنوب‌شرق آن برای اولین بار قله سهند به وضوح دیده خواهد شد. از این محل با کم کردن حدود ۲۰۰ متر ارتفاع و پس از عبور از رودخانه موردی چای به طرف دشت زیبای بایندر و قله حرکت می‌­کنیم.

فاصله گردنه دوم تا نوک قله چیزی در حدود ۳ الی ۴ ساعت خواهد بود. بدین ترتیب کل مسیر از اسپراخون تا قله بطور متوسط ۱۴ الی ۱۵ ساعت کوهپیمایی خواهید داشت.

مسیر دوم

این مسیر از شهرستان تبریز شروع و پس از طی مسافتی حدود ۴۵ کیلومتر و پس از گذر از قریه باسمنج و روستاهای هربی و بیرق در نهایت به روستای لیقوان به ارتفاع ۲۳۰۰ متر خاتمه خواهد پذیرفت.

برای این منظور می‌­توان به وسیله مینی‌­بوس‌های محلی به مقصد روستای لیقوان و بالعکس استفاده نمود. از لیقوان مسیر کوهپیمایی از میان باغات و مزارع بطرف جنوب و از روی پلی که بر روی رودخانه باسمنج چای بسته شده ادامه می‌­یابد.

بعد از حدود  ۲ الی ۳ ساعت کوهپیمایی به منطقه‌­ای خواهیم رسید که در منتهی‌­الیه آن قلل گیروه داغی و قوچ‌گلی داغ و نیز گردنه قوچ‌گلی به وضوح از این محل قابل رؤیت می‌­باشند. راه مالرو از روستای لیقوان تا روی گردنه و از آنجا تا ۲ روستای جیچکلو امتداد می‌­یابد که در فصل تابستان بیشتر مورد استفاده اهالی قرار می‌­گیرد و ما نبایستی به هیچ عنوان از آن خارج شویم.

بطور متوسط فاصله بین لیقوان تا روی گردنه را ۷ الی ۸ ساعته می‌توان پیمود. از روی گردنه، قله سهند و جام در منتهی‌­الیه دشت شاه­یوردی و چادرهای ارتش در جهت جنوب به وضوح دیده خواهد شد. راه مالرو را از روی گردنه به سمت چپ (شرق) و با کم کردن ۱۵۰ متر ارتفاع و تراورس یک یال بیش از ۱ ساعت ادامه نمی‌­دهیم چرا که امتداد آن به روستای چیچکلو ختم خواهد شد.

از این نقطه مسیر ما به طرف چاردهای ارتش خواهد بود. فاصله گردنه تا دشت شاه­یوردی را بطور متوسط ۳ ساعته طی می‌کنیم. این محل بهترین مکان برای کمپ زدن خواهد بود. دشت فوق بعد از بایندر وسیعترین دشت در منطقه بوده و از لحاظ زیبایی و سرسبزی و گل سرآمد مراتع این کوهستان می‌­باشد. از دشت شاه­یوردی بطور متوسط تا نوک قله ۲ الی ۲ و نیم ساعت کوهپیمایی خواهیم داشت.

مسیر شرقی صعود به قله سهند

برای رسیدن به مبدا صعود از این مسیر از دروازه تهران – تبریز پس از طی مسافتی حدود ۶۰ کیلومتر در جاده ترانزیتی به بستان‌آباد می‌رسیم از بستان‌آباد به وسیله مینی‌­بوس‌های محلی خود را به روستای چیچکلو به ارتفاع ۲۵۰۰ متر می‌رسانیم. از بستان‌آباد به ترتیب از روستاهای پیشکلو، چینی بولاق رد شده و در نهایت به چیچکلو خواهیم رسید.

فاصله زمانی تبریز به بستان‌آباد را در حدود یک ساعت و جاده خاکی از بستان‌آباد تا روستای چیچکلو را در حدود ۲ ساعت طی می‌­کنیم. از چیچکلو مسیر کوهپیمایی در جهت غرب و به طرف گردنه‌ای که حدود ۳۰۰۰ متر ارتفاع دارد ادامه خواهد داشت تا اینکه بعد از حدود ۱ الی ۲ ساعت روی گردنه خواهیم رسید و قله سهند را در جهت جنوب‌غرب مشاهده خواهیم نمود.

از روی گردنه بعد از کم کردن ۱۰۰ متر ارتفاع و پس از عبور از رودخانه رفتوچای به دشت شاه­یوردی خواهیم رسید. زمان مورد نیاز برای طی مسیر روی گردنه تا دشت شاه­یوردی حدود ۱ و نیم ساعت خواهد بود و از دشت شاه ­یوردی تا نوک قله نیز حدود ۲ و نیم ساعت در راه خواهیم بود. این مسیر از بکرترین مسیرهای رسیدن به قله سهند می‌­باشد.

منابع: mountain-forecast، دانشنامه ویکی‌پدیا، تریپ‌یار و بهرام فرزانه ممتاز گردآوری: پریسا رهبری