گرمازدگی در کوهنوردی (هایپرترمی)
گرمازدگی در کوهنوردی یا هایپرترمی نامی است برای افزایش دمای بدن که زمانی ایجاد می‌شود که تنظیم حرارت معمول بدن با شکست مواجه شود. این برعکس هیپوترمی و سرمازدگی که در آن دمای بدن به کمتر از حد لازم برای حفظ متابولیسم طبیعی می‌رسد، می‌باشد.
این وضعیت می‌تواند به یک اورژانس پزشکی تبدیل شود و حتی ممکن است منجر به مرگ شود. طیف بیماری‌های ناشی از گرمازدگی در کوهنوردی شامل کرامپ عضلانی، خستگی گرمایی، گرمازدگی و شوک گرمایی است.
باید بدانیم که هر ۱۰۰۰ متر افزایش ارتفاع با ۶ درجه کاهش دما همراه است و هر ۳۰۰ متر افزایش ارتفاع به علت نبود تراکم ابرها، آلودگی هوا و افزایش خشکی هوا موجب می‌شود اشعه ماورا بنفش خورشید ۴ درصد بیشتر شود.
حرارت بدن باید بین ۳۶.۵ تا ۳۸.۵ درجه باشد و بیش از ۲ درجه تفاوت موجب اختلال عملکرد در بدن و احتمال بروز مرگ خواهد شد. شرایط عادت به گرما اینگونه است که بدن انسان ۱۴ روز وقت می‌خواهد تا با شرایط گرما عادت کند و مکانیزم دفع حرارت از بدن شامل تعریق و نیز گشاد کردن عروق محیطی است.
در عین حال تعریق موثرترین راه کاهش دمای بدن است که بستگی به عواملی نظیر درجه حرارت محیط، رطوبت، باد و پوشش بدن دارد.
شرایط گرمازدگی در کوهنوردی
گرمازدگی بیشتر در دمای بین ۴۰ تا ۴۳ به بالا ایجاد می‌شود و معمولا کم آبی علامت قبلی گرمازدگی است. در گرمازدگی، کار شدید موثرتر از کم آبی است و استراحت در فواصل معین و زیر سایه و مکان‌های خنک می‌تواند از بروز گرمازدگی جلوگیری کند.
افراد کهنسال، چاق، اطفال و افرادی که به بیماری‌های مزمن مثل دیابت و اشکال در گردش خون مبتلا هستند به گرمازدگی حساس‌تر خواهند بود.
هیدراته شدن بدن قبل، حین و بعد از کوهنوردی از اهمیت بالایی برخوردار است. برای مقایسه قبل از ورزش و بعد از ورزش نباید بیش از ۲ درصد وزن فرد کاهش یابد و در گرمازدگی باید گرمای مرکزی بدن و یا رکتال اندازه‌گیری شود.
عوامل مؤثر در گرمازدگی
شایان ذکر است که گاهی اوقات هایپرترمی ممکن است زمانی رخ دهد که درجه حرارت بالا نیست، بلکه به دلیل کم‌آبی و مدیریت نادرست مصرف آب و مایعات رخ می‌دهد. موارد زیر برخی از عواملی هستند که می‌توانند باعث ایجاد یا افزایش خطر گرمازدگی شوند:
- پوشش نامناسب
- دمای بالا
- سن
- کم‌آبی بدن
- برخی شرایط پزشکی مانند فشار خون بالا و دیابت
- مصرف داروهای خاص
- رقابت‌های ورزشی شدید مانند مسابقات
به طور کلی علت عمده گرمازدگی فعالیت شدید در گرما و پوشش زیاد بدن و عدم تعادل گرمایی (حتی در سرما هم احتمال بروز گرمازدگی وجود دارد) است. گرمازدگی در کوهنوردی در هوای گرم بسیار رایج است.
گرمازدگی به سه گروه زیر تقسیم می‌شود:
- هایپرترمی یا گرمازدگی خفیف
- هایپرترمی یا گرمازدگی متوسط
- گرمازدگی شدید، هیپوناترمی (کاهش میزان سدیم خون)
دو حالت اول می‌تواند ناشی از افزایش دمای بدن و کم‌آبی بدن باشد. یکی در میدان برگشت‌پذیر و قابل‌درمان است، دیگری نه. دانستن علائم و نشانه‌های هر یک و نحوه درمان یا مدیریت مصدوم برای ما مفید است. حالت سوم در نتیجه نوشیدن شدید آب در پاسخ به گرما و یا ورزش است.
گرمازدگی خفیف
علایم گرمازدگی خفیف نیز شامل گرفتگی عضلانی، خستگی مفرط و سرگیجه است. انتقال به محل خنک، کاهش گرمای بدن (به هر صورتی که امکان دارد)، دادن مایعات خنک در صورت به هوش بودن بیمار به هر نحو ممکن از مهمترین کمک‌هایی است که باید در ابتدای امر مدنظر قرار گیرد.
گرمازدگی متوسط
علایم گرمازدگی متوسط نیز شامل سرگیجه، عدم هوشیاری تنفس سریع و سطحی، ضعف، نبض ضعیف و تعریق بدن است. باید انتقال به محل خنک، نوشیدن مایعات خنک، استفاده از ملحفه یا دستمال مرطوب مدنظر قرار گیرد.
گرمازدگی شدید
این نوع گرمازدگی بیشتر در روزهای گرم و مرطوب ( گرمازدگی در کوهنوردی در مناطق شمالی کشور و در فصل تابستان ) رخ می‌دهد و علائم آن شامل تب با پوست گرم و خشک، درجه حرارت بالا، بی حالی، عدم هوشیاری و اغما است و مایع درمانی، سرم درمانی، خنک کردن بدن به هر نحو ممکن، بالا نگهداشتن پاها، ارزیابی و پیگیری بیمار تا ۲۴ ساعت بعد باید در این رابطه انجام شود.
علایم گرمازدگی
سردرد، سرگیجه، منگی، اختلال هوشیاری، توهم، ضعف، اختلال تعادل و تکلم، تشنج، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع، خونریزی بینی (به دلیل خشکی هوا و انبساط عروق محیطی)، تعریق، رنگ پریدگی، لرز، اسهال، کاهش فشارخون و احساس دفع از علائم گرمازدگی به شمار می‌روند.
در گرمازدگی شدید مصدوم عرق نمی‌کند، حرارت بالا می‌رود، پوست گرم و خشک است، تنفس سریعتر است تا گرمای اضافی را دفع کند، شوک مرحله بعدی است و حتی بیهوشی ناگهانی و مرگ امکان‌پذیر است.
پیشگیری از گرمازدگی
خطر گرمازدگی در هوای گرم یا هنگام ورزش وجود دارد. با توجه به سطح بالای تمرینات مربوط به کوهنوردی، در هوای گرم ممکن است بخواهید هدف ساده‌تری را انتخاب کنید یا شاید صبح زودتر شروع به ورزش کنید تا قبل از گرم شدن روز، برنامه را به اتمام رسانید. بین ساعت ۱۱ صبح تا ۳ بعدازظهر، احتمالاً گرم‌ترین قسمت روز خواهد بود، بنابراین بهتر است فعالیت‌های سنگین را در این زمان انجام ندهید.
در تابستان و در دوره‌های طولانی‌مدت گرما، بسیاری از جریان‌های آبی کوچکتر ممکن است خشک شوند، بنابراین حمل آب اضافی ایده خوبی است. اکثر مردم معمولاً حدود یک لیتر آب آشامیدنی حمل می‌کنند، اما در هوای گرم ممکن است نیاز به یک بطری آب اضافی داشته باشید.
توصیه‌ها
- مایعات به قدر کافی بنوشید، به‌ویژه هنگام ورزش
- اصول لایه بندی لباس را رعایت نموده و با توجه به فصل و ارتفاع لباس مناسب بپوشید
- لباس‌های رنگ روشن و گشاد و آستین دار بپوشید
- از کلاه لبه‌دار استفاده کنید
- روی پوست یا لباس آب بپاشید
- از مصرف الکل اجتناب کنید
این اقدامات همچنین به جلوگیری از کم‌آبی بدن و کمک به خنک نگهداشتن بدن شما کمک می‌کند.
مراقب کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن (مانند دیابت یا مشکلات قلبی) باشید، زیرا آنها بیشتر در معرض خطر گرمازدگی یا گرمازدگی هستند.
درمان گرمازدگی در کوهنوردی
گرمازدگی یک فرآیند اورژانسی واقعی است. باز بودن راه هوایی، انتقال به محل خنک، سرد کردن بدن با ملحفه خیس و هر وسیله مرطوب دیگر از مهمترین مسائل است.
وقتی بیمار در معرض جریان هوای خنک قرار گرفت و دمای بدن به ۳۸ درجه رسید باید خنک کردن را متوقف کرد و بعد از اینکه دوباره دما بالا رفت سرد کردن را ادامه داد. برای سرد کردن بدن آب معمولی بهتر از آب خیلی سرد است چون عروق را منقبض می‌کند.
توصیه‌ها
- فعالیت شدید در هوای گرم و مرطوب انجام ندهید
- متناسب لباس بپوشید
- رعایت اصول استاندارد UPF و بهترین پوشش برای روزهای آفتابی
- مایعات کافی و به دفعات مکرر بنوشید
- در محل‌های خنک و به تناوب استراحت کنید
سرم درمانی
به ازای هر ۱ کیلوگرم کاهش وزن باید ۱ تا ۱.۲۵ لیتر مایعات داده شود و همراه مایع‌درمانی حتما باید املاح دفعی را جایگزین کرد.
عوارض گرمازدگی
گرمازدگی قبلی، فرد را مستعد گرمازدگی‌های بعدی می‌کند و استراحت در محیط خنک در شب قبل از ورزش و رژیم تعدیل شده در پیشگیری اهمیت دارد.
هیپوناترمی (کاهش میزان سدیم خون) از جمله عوارض گرمازدگی است و میزان سدیم پایین‌تر از ۱۳۰ میلی اٌکی‌والان در لیتر خطرناک است و از علائم گرمازدگی می‌توان به تهوع، استفراغ، سردرد پیشرونده، لتارژیک، کما و مرگ اشاره کرد.
مسمومیت با آب (هیپوناترمی)
مسمومیت با آب، که به نام هیپوناترمی نیز شناخته می‌شود، یک بیماری نادر اما جدی است که معمولاً در ورزشکاران سه‌گانه آماتور و دوندگان ماراتن مشاهده می‌شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که فرد به طور مفرط آب می‌نوشد و در نتیجه، نمک‌ها از کلیه‌هایش دفع می‌شود. این بیماری می‌تواند به سرعت کشنده باشد و علائم مشابهی با گرمازدگی دارد.
در انسان‌هایی که در هوای گرم به جای مایعات حاوی مواد معدنی، مقدار زیادی آب می‌نوشند، این وضعیت بیشتر رایج است. برای جلوگیری از هیپوناترمی، مصرف مایعات حاوی الکترولیت مانند نوشیدنی‌های ورزشی و خوردن غذاهای شور مانند آجیل نمکی و چیپس در هنگام فعالیت‌های بدنی توصیه می‌شود.
مهمترین اقدام بعد از تشخیص هیپوناترمی
در هیپوناترمی ناشی از گرمازدگی در صورت بهوش بودن بیمار مصرف مایعات با میزان کافی سرم لازم است و باید ۱۰ گرم نمک به یک لیتر آب اضافه شود و نمک حتما حاوی سدیم باشد (دو قاشق شربت‌خوری نمک در یک لیتر آب) و انتقال به بیمارستان نیز انجام شود.
در مواجه شدن با فردی که دچار گرمازدگی شده چه باید کرد؟
فرد دچار گرمازدگی معمولاً عرق کرده است و ممکن است پوست او خشک، داغ و برافروخته و یا رنگ‌پریده باشد. فرد ممکن است به دلیل از دست دادن مایعات از طریق تعریق وارد شوک شده باشد.
ضربان قلب ممکن است تند و یا ضعیف باشد و ممکن است از احساس سرما و لرز شکایت کند (به یاد داشته باشید آخرین باری که آنفولانزا یا تب داشتید و با وجود افزایش دمای بدن، احساس سرما و لرز می‌کردید).
اغلب در این مرحله، مصدوم تعریق را متوقف می‌کند و ممکن است استفراغ کند. هریک از این علائم، نشانه‌های جدی است و شما با یک اورژانس پزشکی مواجه هستید.
فرد دچار گرمازدگی ممکن است دستخوش تغییرات شخصیت شده و گیج، پرخاشگر یا تحریک‌پذیر شود. در صورت عدم درمان، ممکن است فرو بریزد و هوشیاری خود را از دست بدهد.
حال چه باید کرد؟
- گرمازدگی برگشت‌پذیر است!
- به صورت جرعه جرعه به فرد گرمازده شده مایعات بنوشانید تا آبرسانی و عمل هیدراته به تدریج صورت پذیرد. نوشیدنی‌های مخصوص کوهستان، آب پرتقال و نوشیدنی‌های الکترولیتی می‌توانند به هیدراتاسیون کمک کنند. می‌توانید نوشیدنی‌های خود را با قرص‌های ویتامین طعم‌دار، نمک، شکر و فشردن لیمو، لیموترش و پرتقال درست کنید.
- بدن فرد را با لباس خیس یا ملحفه خنک کنید.
- از غوطه‌ور کردن فرد در رودخانه یا دریاچه بپرهیزید، زیرا این کار می‌تواند بسیار خطرناک باشد و باعث ایجاد سندرم شوک آب سرد شود که می‌تواند کشنده باشد.
- قراردادن فرد گرمازده در سایه و استفاده از باد برای خنک کردن او بسیار مفید است.
- بهتر است از ایبوپروفن استفاده نکنید، زیرا این دارو ممکن است باعث مشکلات کلیوی در افرادی شود که دچار کم آبی شدید شده‌اند.
- اگر مصدوم بیهوش شده است، آماده باشید تا او را در موقعیت ایمن برای حفظ راه هوایی قرار دهید و در صورت نیاز، آمادگی شروع CPR را داشته باشید.
محافظت در برابر آفتاب
محافظت در برابر آفتاب امری است که بسیاری از کوهنوردان تمایل به نادیده‌گرفتن آن دارند. لباس‌های گشاد می‌توانند حرکت را محدود کنند، استفاده از کلاه و عینک آفتابی می‌تواند آزاردهنده باشد.
کرم ضدآفتاب ممکن است چرب باشد و وقتی با عرق ترکیب شود، باعث احساس سوزش در چشم‌ها شود. بنابراین، تعجب‌آور نیست که بسیاری از افراد نخواهند از این موارد استفاده نمایند. اما به چه قیمتی؟
قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور خورشید می‌تواند باعث پیری زودرس پوست، چین و چروک، لکه‌های پیری و کراتوز خورشیدی شود که ظاهری ناخوشایند دارد.
قرار گرفتن در معرض مستقیم آفتاب می‌تواند باعث بسیاری از انواع سرطان پوست غیرملانوما (NMSC) شود که شایع‌ترین سرطان در بریتانیا است و می‌تواند فرم پوست را تغییر دهد. در بدترین حالت، ملانوم، که می‌تواند به سایر قسمت‌های بدن نیز سرایت کند.
نکات مهم برای مقابله با نور خورشید
- خورشید بین ساعت ۱۱ صبح تا ۳ بعدازظهر در قوی‌ترین حالت است، بنابراین در صورت امکان، در خارج از این ساعات فعال باشید و برنامه‌های ورزشی خود را در صبح زود یا عصر انجام دهید.
- قبل از شروع فعالیت، حتما از کرم ضد آفتاب استفاده نمایید و سطح قابل رویت پوست خود را پوشش دهید. اگر بیش از حد عرق می‌کنید، هر ۲ ساعت یا بیشتر آن را تجدید کنید.
- کلاه آفتابی بپوشید. پیشانی، پوست سر و گوش‌های شما نواحی آسیب‌پذیر هستند، پس حتماً از آنها محافظت کنید.
- هیدراتاسیون حیاتی است و باید انجام گیرد. تشنگی علامتی است که شما در حال حاضر دچار کم‌آبی شده‌اید، بنابراین در فواصل زمانی معین مایعات بنوشید.
- در کوهستان اشعه ماوراء بنفش به راحتی از سطوح برف منعکس می‌شود. اگر در هنگام صعود و فرود دما بالا باشد، آفتاب‌سوختگی و گرمازدگی در کوهنوردی می‌تواند مشکل‌ساز باشد.
- خورشید در ارتفاعات به دلیل اتمسفر رقیق‌تر (که اولین دفاع ما در برابر پرتوهای فرابنفش است) خشن‌تر است و پرتوها از برف نیز منعکس می‌شوند.
- در هوای گرم زیاد به خود و سایر همراهان گروه فشار نیاورید. به طور منظم استراحت کنید، به طور منظم بنوشید و سایر اعضای گروه را برای علائم هیپرترمی زیر نظر بگیرید.
منابع:
- گرمازدگی در کوهنوردی (ایسنا – حمید مساعدیان)
- گرمازدگی در کوهنوردی، نوشته: هلن هاو (عضو تیم نجات کوهستان Llanberis و کمیته پزشکی و آموزشی کوهستان)
- ترجمه از حامد اسپرهم