کویر ریگ جن

کویر ریگ جن یکی از صعب‌العبورترین مناطق دنیا، در جنوب غربی و غرب دشت کویر واقع شده و سالانه مقصد اکوتوریست‌های بسیاری است. این منطقه کویری با ۳,۸۰۰ کیلومتر مربع، از نظر وسعت سومین ریگزار ایران است و در منطقه مرزی استان‌های سمنان و اصفهان قرار دارد. ریگ جن بیشتر به استان سمنان نسبت داده می‌شود.

وجه تسمیه کویر ریگ جن

کویر ریگ جن یا کویر دشت ارواح به دلیل شرایط سخت جغرافیایی، سال‌های بسیاری ناشناخته مانده بود تا جایی‌ که به آن لقب مثلث برمودای ایران دادند.

قسمت اول این نام، “ریگ”، از ریگ‌زار می‌آید که در واقع نشانگر کویر و بیابان است. شن‌های روان که در اصطلاح محلی ریگ نامیده می‌شوند، کاملا این منطقه را در برگرفته‌اند. در حالی که قسمت عمده ریگ جن را باتلاق‌های نمکی و کویرهای مسطح پفکی پوشانده‌اند.

آنچه که دیده می‌شود منطقه وسیعی از توده‌های عظیم تپه‌های ماسه‌ای فعال و فاقد پوشش گیاهی است که آن را ” اِرگ” می‌نامند که در زبان عربی به آن “عرق” می‌گویند و در فارسی به ماسه‌زار یا “ریگ” معروف است.

مهم‌ترین قسمت این نام‌گذاری واژه جن است که به معنای پوشیده و مخفی در بسیاری از واژه‌های دیگر خود را نشان می‌دهد. در ادبیات “قلب و روح” و “بهشت” را به سبب پنهان بودن از چشم “جنان” و “جنت” می‌گویند و “سپر جنگ” را به دلیل آنکه جنگ‌جو پشت آن مخفی می‌شود “جنانه” نامیده‌اند و واژه جنین نیز از همین جن می‌آید.

“جن” نیز به سبب آن که دیده نمی‌شود این گونه نامیده شده است. ریگ جن نیز به دلیل وجود موانع طبیعی مانند نبود منابع آب، وجود باتلاق‌های نمک و ماسه‌ای و ناشناخته بودن، سال‌های زیادی بر انسان‌ها پوشیده ماند و این نام را بر روی آن گذاشته شد.

به احتمال زیاد وجود گرمای طاقت‌فرسا در این منطقه نیز در انتخاب این نام تاثیرگذار بوده است. زیرا در قرآن جنس جن از گرما و آتش ذکر شده است.

علت پیدایش کویر ریگ جن

ویژگی‌های متمایزی در شکل‌گیری این کویر نقش دارد:

رودخانه‌های منتهی به ریگ جن به طور عمده از شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد دارند. در بدو ورود رودخانه به دشت، در نتیجه‌ی وسیع‌تر شدن ناگهانی بستر رودخانه، سرعت آب کاهش یافته و باعث پخش شدن رسوبات داخل آب می‌شود. در ابتدای محل ورود رودخانه به دشت، مواد درشت و سنگین‌تر در کف رودخانه باقی مانده و در ادامه ذرات ریز رسوب‌گذاری می‌شوند.

از سوی دیگر خاک‌های ناحیه نیز به علت حضور تشکیلات سنگی شور و گنبدهای نمکی، بالا بودن سطح آب زیرزمینی در جنوب دشت و تبخیر سالانه، بسیار شور هستند و در ترکیب با رسوبات آب، رسوبات نمکی را شکل می‌دهند که در جای جای کویر دیده می‌شوند.

تپه‌های ماسه‌ای در سراسر کویر پراکنده‌اند. به غیر از بلندی تپه‌های ماسه‌ای، ارتفاع متوسط ریگ جن نیز در نواحی مختلف متفاوت است. در قسمت‌های جنوبی، شرقی و غربی ارتفاع از ۷۰۰ تا ۷۲۰ متر و در قسمت شمالی تا ۶۸۰ متر نیز کاهش می‌یابد.

همین کاهش ارتفاع در قسمت شمالی و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه باعث ایجاد کویرهای رسی خیس و یا باتلاق‌های نمکی در این منطقه شده است که خطرناک‌ترین بخش‌های آن به شمار می‌روند.

موقعیت جغرافیایی کویر ریگ جن

کارشناسان مرز مشخصی برای ریگ جن متصور نیستند و در بیشتر نقشه‌ها نامی از این منطقه برده نشده است. ولی به صورت اجمالی این منطقه در محدوده جغرافیایی مرکز ایران در جنوب غربی و غرب دشت کویر قرار گرفته است. گسترش این منطقه از شمال غرب به جنوب شرق است. قسمت جنوب شرقی کویر ریگ جن را «دم ریگ» می‌نامند.

• از شمال به جاده نظامی سمنان به معلمان، ارتفاعات کوه گوگرد، شهرستان گرمسار
• از غرب به پارک ملی کویر، ارتفاعات نخجیر، کوه طلحه، شیطان کوه، کوه دم و تنگ ظلمات
• از شرق به محور ارتباطی جندق به معلمان
• از جنوب به محور انارک به چوپانان و کوه ملاهادی (کوه بزرگی)

دسترسی به کویر ریگ جن

کویر ریگ جن از جنوب غربی و غرب دشت کویر، جنوب سمنان، جنوب شرق گرمسار، شرق منطقه حفاظت شده کویر، شمال انارک و غرب جندق قابل دسترسی است.

تنها، راه رسیدن به آن مطرح نیست، بلکه باید در عبور از آن نیز از راه‌های مطمئن اقدام کرد. مسیرهای زیر، مسیرهایی هستند که کویرنوردان با تجربه آن‌ها را تجربه کرده و در اختیار دیگران گذاشته‌اند:

• مسیر انارک، باباخالد، کوه ملا هادی، دیواره ۱،۲،۳،۴، مرکز ریگ جن، دیواره ۵، همت آباد
• مسیر دق سرخ، حاشیه دشت نخجیر، دیواره‌های ۱ تا ۴ ریگ جن، مرکز ریگ، دیوراه ۵، همت آباد
• مسیر شمال به جنوب، ده نمک، کوه گوگرد، دیواره اول ریگ جن، کوه ملا هادی، بابا خالد، انارک
• مسیر جندق، شمال ریگ، دشت نخجیر، ملک آباد
• مسیر بارانداز دولاشی، شمال ریگ، دیواره ۵ و ۴، مرکز ریگ، علم حاج باقر

امروزه جاده‌ای به طول ۷۰ کیلومتر در ریگ جن احداث و بهره‌برداری شده است که ورود به کویر ریگ جن را بسیار ساده‌تر کرده است. بهترین مسیر دسترسی به ریگ جن بخش شمال شرق پارک ملی کویر است.

البته نیازمند مجوز سازمان حفاظت محیط زیست است، چرا که جاده سنگ فرش ملک آباد که باید از آن عبور کنید، در داخل مرز پارک بوده و زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست اداره می‌شود.

مسیر جندق به کویر ریگ جن

مسیر امن دیگری که برای ورود به ریگ جن وجود دارد این است که به جندق رفته و از آنجا مسیر خود را به ریگ جن ادامه دهید. در مسیر جندق، با عبور از این شهر و طی راهی پرپیچ‌وخم، یک رودخانه عریض دیده می‌شود. با عبور از رودخانه، کوه‌ها و تپه‌های ماسه‌ای خودنمایی می‌کنند.

بخشی از این منطقه تقریبا مسطح است یا تپه‌های کوچک دارد که عبور از آن‌ها نسبتا آسان است. با گذر از این منطقه، بخش‌های باتلاقی ظاهر می‌شوند که تقریبا جنوب ریگ جن است.

تلاش برای عبور از مناطق باتلاقی نه‌تنها بی‌فایده است، بلکه بسیار خطرآفرین خواهد بود. برای عبور از بخش باتلاقی باید آن را دور زد و مسیر را به‌ سمت شمال غربی ادامه داد. ادامه مسیر به بخش شمالی ریگ جن می‌رسد که کوه دماوند هم از آنجا دیده می‌شود. با گذر از رودخانه خشک شده نخجیر، پاسگاه ملک آباد ورامین رخ نشان می‌دهند. این مسیر حدود ۱۰۰۰ کیلومتر طول دارد.

برای گذر از ریگ جن باید به این نکته توجه کرد که وجود باد غالب غرب به شرق در کویر ریگ جن، سبب شکل‌گیری شیب تند تپه‌ها در قسمت شرقی می‌شود. همین موضوع عبور از ریگ جن را در جهت شرق به غرب بسیار سخت کرده است.

پوشش گیاهی و جانوری کویر ریگ جن

ریگ جن از اسرارآمیزترین و ترسناک‌ترین مناطق ایران به شمار می‌رود. در این منطقه باتلاق‌های شنی زیادی وجود دارند که به‌ راحتی هر موجودی را به کام مرگ می‌کشانند. به‌ دلیل نبود پوشش گیاهی در ریگ جن، شن‌ها تحت‌ تاثیر باد دائما جابه‌جا می‌شوند و ظاهر کویر را تغییر می‌دهند.

متاسفانه در سال‌های اخیر به‌ دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی و عدم بارندگی، مرداب‌ها در منطقه شکل نمی‌گیرند. در افسانه‌های مردم محلی شوره‌زارهای ریگ جن را محل دفن موجودات زنده بسیاری دانسته‌اند.

نواحی بزرگی از ریگ جن به دلیل گرمای شدید و شرایط بسیار دشوار کویری بدون هرگونه پوشش جانوری و گیاهی بشمار می‌رود.

برای آن دسته از افرادی که علاقه مند به محیط زیست می‌باشند باید بگوییم این ریگ‌زار در همسایگی چندین منطقه حفاظت شده می‌باشد، از جمله این مناطق می‌توان به منطقه حفاظت شده عباس آباد نایین، منطقه شکار ممنوع چوپانان، منطقه شکار ممنوع ملا هادی، منطقه شکار ممنوع پارک ملی کویر اشاره کرد که جزوه‌ زیستگاه‌های یوز آسیایی نیز محسوب می‌شود.

به علت اینکه این منطقه از اقلیم سخت کویری برخوردار است هیچگونه اثری از ساخت و سازهای بشری به چشم نمی‌خورد. آن چیزی که از تمدن و زندگی قابل دیده شدن است در حواشی ریگ جن واقع است. انارک، بابا خالد، جندق، عیشین و علم حاج باقر از مناطق مسکونی و جز آبادی‌های حاشیه ریگ جن بشمار می‌روند.

ویژگی‌های کویر ریگ جن

ریگ جن در میان کویرها به زیبایی هم معروف است و مناظر آن، گردشگران را شگفت‌زده می‌کنند. این کویر روی یک دشت فرسایش‌ یافته تشکیل شده است که رسوبات و مواد فرسایشی آن از دامنه‌های البرز نشات گرفته‌اند. ریجن سرشار از تپه‌ها و باتلاق‌های نمکی است که علامتی از حیات در آن‌ها دیده نمی‌شود.

در کویر ریگ جن چشمه یا چاه آب وجود ندارد. رودخانه ورگی که از کوه گوگرد در شمال آن سرچشمه می‌گیرد، تنها رودی است که وارد ریگ جن می‌شود و آب آن شور است. در حاشیه شمال شرقی کویر ریگ جن، بزرگ‌ترین رودخانه‌های کویری ایران به نام حبله رود و رودسر دره قرار دارند که البته آب آن‌ها شور است. رودخانه‌های دیگری همچون رامه و زورمند در حاشیه این کویر بر زیبایی آن افزوده‌اند.

اقامت در کویر ریگ جن

شب قبل از ورود به کویر را می‌توان در روستاهای اطراف ریگ جن، مثل جندق و انارک ساکن شد. در این روستاها اقامتگاه‌های بوم‌گردی و خانه‌هایی برای اجاره وجود دارند. هتل‌های گرمسار و سمنان هم گزینه‌های خوبی برای اقامت هستند.

پیمایش کویر ریگ جن چند روز طول می‌کشد و شما باید ابزار و تجهیزات کمپینگ به همراه داشته باشید تا با چادر زدن و خوابیدن در زیر آسمان پرستاره کویر، زیبایی سفر خود را دو چندان کنید.

کمپینگ، شب‌بیداری و لذت‌ بردن از زیبایی‌های کویر اگرچه بسیار هیجان‌انگیز و جذاب است. اما نسبت به اقامت در هتل شما را در معرض خطر حیوانات خزنده نیز قرار می‌دهد.

اگر تصمیم دارید به یک کمپینگ کویری بروید به موارد زیر توجه کنید:

• تا حد امکان کمپ به صورت گروهی
• همراه‌ داشتن لوازم شخصی و ضروری (عینک آفتابی، پیراهن آستین‌دار و کلاه، کفش اضافی یا صندل، داروهای شخصی)
• وسایل کمپ
• قطب نما یا جی پی اس
• اسپری ضد حشره
• اقامت در مکان‌های امن برای چادر زدن
• خاموش‌ کردن وسایل برقی پیش از خروج از کمپ
• بستن منافذ چادر هنگام خواب برای جلوگیری از ورود حیوانات
• همراه داشتن کیف کمک‌های اولیه
• خودداری از آلوده‌ کردن محیط زیست

بهترین فصل سفر به کویر ریگ جن

ریگ جن مانند بسیاری از قسمت‌های فلات مرکزی ایران، دارای تابش بسیار زیاد آفتاب و تابستان‌های به شدت گرم و خشک است. احاطه شدن قسمت مرکزی ایران توسط کوه‌های بلند، نفوذ رطوبت را به این منطقه غیر ممکن کرده است.

در ریگ جن ایستگاه هواشناسی وجود ندارد اما با استناد به داده‌های هواشناسی اطراف این کویر می‌توان گفت که بخش شمالی ریگ جن دمای متغیری بین ۱- تا ۴۸+ درجه سانتی‌گراد دارد و در قسمت جنوبی، این دما تا ۵۰+ سانتی‌گراد هم افزایش می‌یابد.

به طور متوسط، این کویر ۸ ماه از سال به شدت خشک است و ۴ ماه از سال یعنی فصل سرما و بارندگی هوا تا حدی مرطوب می‌شود. با توجه به وضعیت آب و هوایی از اواسط مهر تا اوایل بهار بهترین زمان سفر به ریگ جن است.

تفریحات کویر ریگ جن

سفر ریگ جن با تصور عموم درباره تفریحات کویرنوردی معمول، همچون ماشین‌سواری و شترسواری متفاوت است و این امکانات در منطقه وجود ندارد. این سفر بیشتر به افراد ماجراجو، طبیعت‌گردان و کویرنوردان حرفه‌ای پیشنهاد می‌شود.

عکاسی طبیعت، قدم زدن روی شن‌های نرم و مخملی کویر، تماشای آسمان پرستاره شب، موتورسواری و اسکیت‌سواری روی تپه‌های شنی از جمله تفریحات در کویر ریگ جن هستند. برای پیاده‌روی در کویر و به ویژه تپه‌های شنی، انرژی و توان مناسبی نیاز دارید.

نکات سفر به کویر ریگ جن

کویر برخلاف ظاهر آرام خود در واقع بسیار پرخطر است و توجه به نکات فنی، ایمنی و مهارت و تجربه از ضروریات این سفر هستند. کویر ریگ جن قطعا انتخاب مناسبی برای اولین تجربه‌های کویرنوردی نیست و عبور از آن برای افراد کم‌تجربه خطرات بسیار زیادی دارد. حتی افراد حرفه‌ای هم نباید تنها به این منطقه سفر کنند و حتما با تور، به‌ صورت گروهی و با تجهیزات خوب باید به دل ریگ جن زد.

با توجه به اینکه نقشه دقیقی از ریگ جن در دسترس نیست، به‌ همراه داشتن جی‌پی‌اس و ثبت نقاط می‌توانند بسیار کمک‌دهنده باشند. حضور یک فرد بومی منطقه در گروه الزامی است.