هم هوایی | سازگاری با ارتفاع
هم هوایی یا همان سازگاری در ارتفاع Acclimatization نیاز مشترک تمامی انسانها در صعود به قلل مرتفع است.
در واقع هر انسانی که قصد صعود به ارتفاعی بیش از ارتفاع محل زیست خود را دارد نیاز است تا ابتدا خود را از لحاظ آمادگی جسمانی به حدی مطلوب برساند. بخشی از این افزایش آمادگی جسمانی تطابق با ارتفاع یا هم هوایی است.
شاید شما از آن دسته کوهنوردانی باشید که چند بار در سال پا بر دامنهها میگذارید و البته در آن معدود دفعات نیز سعی دارید تا قلهای مرتفع در اطراف شهرتان را صعود کنید.
شاید هم کوهنوردی حرفهای باشید که هر چند سال یکبار صعودی به قلل مرتفع خارج از کشورتان میکنید.
هم هوایی چیست؟
هم هوایی یا همان سازگاری با ارتفاع به مجموعه اقداماتی گفته میشود که یک کوهنورد برای سازگار شدن با شرایط آب هوایی ارتفاعات انجام میدهد.
البته در واقعیت اقدامی صورت نمیگیرد، بلکه زندگی روزمره و اقامت در شرایط جدید منجر به سازگاری میشود.
بخش عمده مشکل بدن در شرایط خاص ارتفاع، مواجهه با کاهش فشار هوا است. از این رو بدن کوهنورد در صعود به ارتفاعات نیاز به هم هوایی دارد. در سطح دریا فشار هوا ۱ اتمسفر است که هرچه به ارتفاعات نزدیکتر شویم این فشار کاهش پیدا میکند.
به عنوان مثال در قله دماوند این فشار حدود ۰٫۵ و در قله اورست این فشار حدود ۰٫۳ اتمسفر است.
پس کوهنوردان در ارتفاع با کم شدن فشار هوا مواجهاند و این کم شدن فشار در ریه بدن کوهنوردان، گلبولهای قرمز را در معرض تماس با مولکولهای هوا قرار میدهد که تبادل اکسیژن و CO2 انجام شود.
هرقدر تعداد مولکولهای اکسیژن بیشتر باشد این تبادل راحتتر و سریعتر انجام میشود و بدن اکسیژن بیشتری دریافت میکند. در هم هوایی، بدن با تدوین راهکارهای متعدد سعی دارد به شکلی کاهش تبادل اکسیژن را جبران کند.
هم هوایی از چندین پدیده تشکیل شده که به این موارد میتوان اشاره کرد:
افزایش حجم تنفس
به عنوان مثال اگر یک کوهنورد در سطح دریا در هر تنفس ۱ لیتر اکسیژن دریافت کند، در ارتفاع این عدد به ۱٫۵ لیتر میرسد. نیم لیتر اضافی در واقع کیسههای هوایی هستن که در زمان عادی بسته ماندهاند و به آنها نیازی نبوده است.
اما در شرایط جدید این کیسههای رزرو هم به کمک میآیند تا سطح مقطع تماس مولکولهای اکسیژن با خون بیشتر شود و کمبود اکسیژن جبران شود.
افزایش پمپاژ قلب
در عملکرد جبرانی دیگر، قلب در هر بار تپیدن، میزان خون بیشتری را به ریه و اندامها میرساند و خون بیشتر به معنی اکسیژن بیشتر است.
افزایش تعداد گلبولهای قرمز خون
یکی از اتفاقات خیلی خاص که در اتفاع و البته با گذشت زمان رخ میدهد، افزایش تعداد گلبولهای قرمز خون است که باعث میشود خون از اکسیژن ورودی به ریه حداکثر استفاده را کند که در شرایط عادی از حدود ۲۰ درصد اکسیژنی که وارد ریه میشود تنها حدود ۵ الی ۶ درصد مصرف میشود و بقیه هدر میرود.
اما افزایش تعداد گلبولهای قرمز منجر به استفاده بیشتر از آن ۲۰ درصد اکسیژن ورودی میگردد.
افزایش توان انتقال اکسیژن
تغییرات شیمیایی در ساختار گلبولهای قرمز رخ میدهد که موجب جذب میزان اکسیژن بیشتر میشود. همچنین تعداد میتوکندریهای سلولها هم بیشتر میشود تا از تمام اکسیژن موجود در خون استفاده کنند.
تغییر در بافتهای بدن در جهت سهولت دریافت اکسیژن
بافتهای بدن هم دچار تغییراتی میشوند که بتوانند خون بیشتری دریافت کنند.
روشهای صعود به قلل مرتفع
کوهی را تصور کنید با ۳ مرحله کمپ در ارتفاع بالا در حالی که کمپ اصلی این کوه نیز در ارتفاعی برابر با بلندترین کوههای محل زندگی ما قرار دارد. بطور مثال کمپ اصلی کوه اورست در ارتفاع ۵۳۶۰ متری است یا کمپ اصلی چوآیو در ۵۶۰۰ متری قرار گرفته است.
دقت کنید شما قرار است بیش از ۵۰ روز را در ارتفاعی نزدیک به قله دماوند بمانید در حالی که تعداد کمی از روزهای صعودتان را هم بالاتر از کمپ اصلی به سر میبرید.
این امر در کوههای کم ارتفاعتر نیز صادق است، مثلا ارتفاع کمپ اصلی کوه پرطرفدار لنین در پامیر ۳۷۰۰ متر است یا کمپ اصلی کوه خانتانگری در تیانشان در ارتفاع ۴۰۰۰ متری برپا میشود که درست ارتفاعی است برابر با قلل مرتفع رشته کوههای البرز و زاگرس.
مهمترین عاملی که ما را نیازمند هم هوایی میکند کمبود فشار سهمی اکسیژن در ارتفاع است. گرچه در هر هوایی و در هر ارتفاعی میزان درصد اکسیژن (۲۱%) تغییری نمیکند اما تعداد مولکولهای اکسیژن در هوای رقیق کمتر میشود و در نتیجه بدن برای رفع نیاز خود به اکسیژن به تلاش بیشتری میپردازد. همین مسئله ساده توجیهگر نیاز بدن به تطابق با ارتفاع بالا است.
اولین واکنش بدن در مقابله با کمبود اکسیژن افزایش تعداد تنفسها به شکل ارادی یا غیر ارادی است. نکتهای که بخصوص در یکی دو شب نخست اقامت در کمپ اصلی و به ویژه هنگام خواب با آن مواجه خواهیم شد.
گرچه عوارض ارتفاع گاهی تنها به همین مورد خلاصه نشده و علاوه بر افزایش تعداد تنفس شاهد بیاشتهایی، تهوع و استفراغ، خستگی و ضعف، گیجی و سردرد، بیخوابی (قطع و وصل تنفسی)، عدم تشخیص صحیح، خوابهای آشفته و … نیز خواهیم بود.
آغاز صعود به قلل مرتفع
آغاز هر صعود باید همراه باشد با لمس ارتفاع بالاتر و بازگشت به کمپ پایینتر. در واقع این شیوه تأییدی است بر اصل صعود به ارتفاع بالا، خواب در ارتفاع پایین.
باید بدانیم تأثیر لمس کمپ بالا همراه است با افزایش گلبولهای قرمز جهت اکسیژنگیری بهتر. این نکته که همراه است با افزایش غلظتهای هماتوکریت و هموگلوبین ضرورتا نمیتواند مفید باشد، چرا که افزایش غلظت خون از عوارض آن است.
در هر صورت بدن این آمادگی را دارد روز بعد یا روزهای بعد برای شبمانی در ارتفاع بالاتری کمپ اصلی را ترک نماید. این روند تا لمس آخرین کمپ باید ادامه یابد، یعنی لمس کمپ بالاتر، بازگشت برای شبمانی به کمپ پایین و مجددا روز بعد صعود برای شبمانی به کمپ بالاتر.
بدین شکل با لمس آخرین کمپ و بازگشت به کمپ اصلی پروسه هم هوایی به انتها خواهد رسید. اینک پس از چند روز استراحت در کمپ اصلی و تغذیه بهتر میتوانید با اتکال به وجود کمپهای بالاتر صعود نهایی را به شکل پلهای و کمپ به کمپ آغاز نمائید.
الگوهای تجربی در هم هوایی
در مناطق مختلف عموما شاهد روشهای مختلفی در هم هوایی خواهید بود. به طور مثال روش هم هوایی روسی با غربیها متفاوت است و روسها بر اساس پارامترهای تجربی خود هم هوایی میکنند.
در واقع روسها آن چیزی را که به عنوان لمس کمپ بالاتر از آن یاد کردیم اجرا نمیکنند و پس از صعود به کمپ بالا نخستین شب را در آنجا اطراق مینمایند و روز بعد به کمپ پایینتر باز میگردند.
روسها معتقدند در صورتیکه فرد پس از یک شب اقامت در ارتفاع بالاتر دچار مشکل نشد میتواند به ارتفاعی بالاتر صعود و خود را در ارتفاعی فراتر هم هوا نماید. البته این حالت هم هوایی تنها تا دو کمپ بالاتر اجرا میشود و در نهایت فرد میبایست به کمپ اصلی برای تجدید قوا باز گردد.
این روند شاید برای آن دسته از کوهنوردانی که در مکانی بیش از ارتفاع معمول شهرها (۱۵۰۰ متر) زندگی میکنند طبیعی باشد، اما برای سایر کوهنوردان بخصوص کوهنوردان غربی که در شهرهایی با ارتفع کوتاه ساکن هستند میتواند خطرناک باشد.
هم هوایی در صعودهای آلپی
سال ۱۹۸۰ راینولد مسنر در صعود انفرادی خود به اورست دوره هم هوایی خود را تنها در مدت ۲ شب و سه روز سپری نمود (البته وی پیش از حضور در تبت، دورهای را بر روی کوه کلیمانجارو به تمرینات بدنسازی و هم هوایی پرداخته بود). در واقع مسنر پس از رسیدن به کمپ اصلی و چند روز اقامت در آنجا به تنهایی به سمت گردنه شمالی در ارتفاع ۷۵۰۰ متر حرکت کرد.
وی در بازگشت و با چند روز استراحت مطلق در کمپ اصلی خود را مهیای صعود نهایی به اورست نمود. وی نهایتا در تلاشی سه روزه توانست از جبهه شمالی به قله اورست دست یابد.
مسنر در بخشی از مسیر صعود با گذر عرضی (تراورس) از راهی نو خود را به دهلیز شمالی رساند و از آنجا راهی قله شد.
امروزه کوهنوردانی که قصد صعود سبکبار (آلپی) را دارند با همین شیوه خود را به اوج هم هوایی رسانده و در نهایت آماده و مهیای صعود به قلل مرتفع میشوند.
نکته
– هنگام رسیدن به کمپ اصلی برای آغاز صعود تعجیل نکنید و ترجیحا یک یا چند روز نخست را به استراحت بپردازید. این امر بویژه برای کسانیکه قصد صعود به قلل مرتفع و صعبالعبور پامیر و تیانشان را دارند و با بالگرد وارد کمپ اصلی میشوند الزامی است.
– ارتفاع زدگی عاملی نیست که تنها با صعود به ارتفاع بالاتر حادث شود، بلکه مهمترین امر در ارتفاع زدگی سرعت زیاد صعود به ارتفاع بالاتر، شدت بالای فعالیت و میزان زیاد حمل بار میباشد.
– باید بدانیم هر ارتفاعی نیازمند هم هوایی اختصاصی است و برای رسیدن به هر کمپی میباید پروسه هم هوایی شامل لمس کمپ بالا، بازگشت به کمپ پایینتر و بعد صعود و شبمانی در کمپ بالاتر را اجرا کنیم.
– در طول دوره هم هوایی نیاز به شبمانی در کمپ آخر نیست و همان لمس کمپ آخر میتواند بیشترین تأثیر را در هم هوایی نهایی داشته باشد و باید بدانیم در ارتفاع بالای ۷۰۰۰ متر نه تنها تطابق با ارتفاع معنا ندارد، بلکه پس رفت نیز حادث میشود.
– تغییرات آب و هوا و خرابی هوا بیشترین نقش را در بهمزدن روند هم هوایی دارد.
– گاهی بدلیل عدم تطابق با ارتفاع، ممکن است نیاز به چند روز اقامت در کمپ اصلی را پیدا کنید، پس بدون داشتن استرس در از دست دادن زمان، سلامتی را بر زود هم هوا شدن ارجح بدانید.
– تفاوتهای فردی قابل ملاحظهای در توانایی افراد جهت تطابق با ارتفاع وجود دارد. برخی به سرعت با ارتفاع تطابق مییابند و برخی نیازمند دورههای زمانی طولانیتری برای هم هوایی هستند.
– پیش از رسیدن به کمپ اصلی و حتی در کشور خود میتوانید پروسه هم هوایی را با صعود به قلل بالای ۴۰۰۰ و ۵۰۰۰ متری در دسترس آغاز کنید. اما باید بدانید هم هوایی امری است کوتاهمدت (حداکثر ۲ هفته) و به صرف یک چنین هم هوایی نمیتوانید در صعود به قلل مرتفع ریسک نمائید و به سرعت به ارتفاعات بالاتر بروید.
– تطابق با ارتفاع با عدم وجود بیماریهای ناشی از ارتفاع و بهبود کیفیت خواب مشخص میگردد و به اصطلاح معروف: هر کس در ارتفاع خوب بخورد و خوب بخوابد، خوب هم هوا شده است.
خود را هیدراته نگه دارید.
هیدراتاسیون یک ضرورت برای حفظ سلامتی و حرکت در مناطق بالاتر است. شما باید حتی قبل از شروع کار کوهنوردی در ارتفاعات بالاتر، بدن خود را هیدراته نگه دارید و مایعات از دست رفته را دوباره جبران کنید.
اولین علائم AMS شبیه به کم آبی بدن است، اما به هر صورت، نوشیدن آب را ادامه دهید. شما باید حداقل با ۳ لیتر آب شروع کنید و با افزایش ارتفاع، میزان مصرف را افزایش دهید.
علائم عدم تطابق مناسب با شرایط ارتفاعات
- تنفس تند
- افزایش میزان ادرار
- تنگی نفس در حین فعالیت
- تنفس شبانه CHEYNE – STOKE OR PERIODIC
علائم تطابق خوب
- خواب خوب
- اشتهای خوب
- عدم وجود علائم A.M.S
بیماری کوهستان (AMS)
AMS به عنوان ابتدای طیف بیماریهای کوهستان شناخته میشود. بیماری ارتفاع حتی در ارتفاع ۶۵۰۰ فوتی (۲۰۰۰ متری) هم ممکن است بروز کند. اما معمولاً در بالای ارتفاع ۸ هزار فوتی (۲۵۰۰ متری) خود را نشان میدهد. در ارتفاع ۵۰۰۰ متر تا ۲۵% مشاهده شده است.
انواع بیماری ارتفاع
- AMS – بیماری حاد کوهستان
- HAPE – ادم ریوی در ارتفاع زیاد (آب در ریهها)
- HACE – ورم مغزی در ارتفاع زیاد (آب در سر)
تقریباً بیش از ۶۰ درصد کوهنوردان در ارتفاعات بالای ۲۵۰۰ متر دچار آن میشوند که در صورت بیتوجهی منجر به ورم ریوی (HACE) یا ورم مغزی (HAPE) و در نهایت مرگ میشود.
زمان بروز آن ۶ تا ۱۲ ساعت از رسیدن به ارتفاع مورد نظر است و بعد از ۱ تا ۳ روز اقامت در آن ارتفاع بهبودی حاصل میشود (اگر به ارتفاع بالاتر صعود نکند) و در صورت صعود تشدید میشود.
این بیماری (AMS) غیرقابل پیشبینی است که در چه فردی بروز کند ولی میتوان حدس زد که سرعت صعود و میزان ارتفاع کسب شده در طی دوره صعود ۲-۱ روز قبل از شروع علائم، بسیار مهم و تعیین کننده است.
در قله اورست (به صورت تقریبی) از هر ۳ گلبول قرمز فقط یکی در معرض اکسیژن قرار میگیرد و ۲ گلبول دیگر بدون اکسیژن به سمت اندامهای بدن رهسپار میشوند. پس طبیعتا بدن دچار کمبود اکسیژن و عوارض مربوط به آن میشود که این عوارض معروف است به بیماری ارتفاع یا عامیانهتر ارتفاع زدگی.
علت اصلی بیماری ارتفاع
- اکسیژن کم
- فشار کم
- صعود سریع
- کم آبی احتمالی
- هیپوترمی – هنگامی اتفاق میافتد که بدن شما سریعتر از آنچه تولید میکند، گرما را از دست میدهد.
علایم ارتفاع زدگی چیست؟
- علایم بیماری ارتفاع زدگی خفیف: تهوع، سردرد مخصوصا در عقب سر و بیاشتهایی
- علایم بیماری ارتفاع زدگی متوسط: تهوع، استفراغ، سردرد مخصوصا در عقب سر، بیاشتهایی و کاهش حجم ادرار
- علایم بیماری ارتفاع زدگی شدید: بیهوشی نامنظم، ادم، صدای قل قل در سینه، کبودی، ایست تنفسی و مرگ
منابع:
- کامیار فروجانیزاده
- چکاد ساری
- ciesin.org
- کتاب سفر به مناطق ترجمه “دکتر جلالالدین شاهبازی”
- پزشکی کوهستان “دکتر حمید مساعدیان”
- وبلاگ کوه قاف
سلام
بسیار عالی و سودمند بود
امیدوارم چه در روی زمین و چه در بالای کوه همیشه سرفراز باشید