قلعه رودخان بزرگترین قلعه آجری ایران

قلعه رودخان تلفیقی از طبیعت و تاریخ است. این قلعه از دیدنی‌ترین قلعه‌های ایران به شمار می‌آید. پس از آنکه از صدها پله بالا رفتید، از عظمت قلعه و طبیعت سرسبز زیر پایتان حیرت خواهید کرد.

گاهی اوقات این منطقه را مه در برمی‌گیرد و همین بر جذابیتش اضافه می‌کند. بازدید از قلعه رودخان ترکیبی ست از پیاده‌روی نیمه سنگین، طبیعتگردی و سفری فرهنگی-تاریخی. با سفر به قلعه رودخان می‌توانید هم از یک کوهنوردی سبک و هم از بازدید یک بنای تاریخی لذت ببرید.

وجه تسمیه قلعه رودخان

نام محلی قلعه رودخان که به ثبت ملی هم رسیده، قلعه رخون است. نامهای دیگر قلعه رودخان، قلعه هزارپله، حسامی، سکسار، سگسار و سگسال (احتمالا قلعه در سال سگ ساخته شده) می‌باشد.

به روایتی نام اصلی آن قلعه ژیه در زبان تالشی به معنای مقر، جایگاه، مکانی در کوهستان که منطقه سراشیبی است بوده و روخون به معنای راه ییلاقی مالرو، راه کوهستانی و ییلاقی کنار رودخانه است. در نتیجه به احتمال «رودخان» واژه‌ حادث و ساده‌سازی شده‌ای است که به تدریج رواج پیدا کرده است.

عنوان هزار پله به دلیل وجود هزار پله در طول مسیر رسیدن به این قلعه می‌باشد. عنوان قلعه حسامی نیز به این دلیل است که حسام‌الدین دباج اسحقی آن را مرمت نموده است. در کاوش‌های باستان شناسی ۹۳۵ پله در اطراف این قلعه از زیر خاک بیرون کشیده شده است.

تاریخچه قلعه رودخان

دکتر منوچهر ستوده در کتابی با نام “آستارا تا استرآباد” از این قلعه با نام سومین بنا از عجایب هفتگانه گیلان یاد می‌کند و می‌گوید که تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده است.

برخی باستان شناسان بر این باورند که این بنا در دوره ساسانیان ساخته شده و در دوره‌های مختلف به ویژه در دوران سلجوقی بازسازی شده است و این احتمال را مطرح می‌کنند که قلعه توسط پیروان اسماعیلیه نیز که با حکومت مرکزی در نزاع بودند مورد استفاده نظامی قرارگرفته است. بنا بر روایاتی که البته اعتبار ضعیفی دارند میرزا کوچک خان، سردار جنگل، به مدت ۳ سال از این قلعه به عنوان پناهگاه استفاده می‌کرده است.

قلعه رودخان در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری به دستور شخص سلطان حسام‌الدین امیره دباج بن امیر علاءالدین اسحق (امیره دوباج فومنی) تجدید بنا شده است. هدف او از بازسازی این بنا استفاده از قلعه در مبارزات خود بوده است. قلعه رودخان ترکیبی از هوشمندی در معماری، ساختار دفاعی و ویژگی‌های استراتژیکی و رزمی است و به همین سبب از تاریخ ۳۰ مرداد سال ۱۳۵۴ با شماره ۱۵۴۹/۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

در ورودی این قلعه یک کتیبه بوده است که هم‌اکنون از آن در موزه گنجینه شهر رشت نگهداری می‌شود. بر روی این کتیبه نوشته شده است که این قلعه برای سلطان حسام‌الدین در بین سال‌های ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری مورد بازسازی و یا به اصطلاح تجدید بنا قرار گرفت. البته به جز این بازسازی، شخص دیگری به نام مظفرالسلطان نیز این قلعه را زمانی که تصمیم به مقاومت در برابر صفویان گرفت نیز مورد بازسازی قرار داد.

هدف اصلی از ساخت قلعه رودخان بحث دفاعی و نظامی بوده است. بخش نظامی در بخش شرقی قلعه قرار دارد. در این قسمت دروازه ورودی، زندان، محل اسکان افسران ارشد و تعدادی واحدهای مسکونی وجود دارد. یک ساختمان دو طبقه بسیار زیبا که محلی دل‌انگیز است در انتهای شمال شرقی قلعه وجود دارد.

قبلاً چشمه آبی که منبع اصلی آب قلعه بوده در حیاط قلعه به چشم می‌خورد و می‌گویند که این آب را از ییلاق زردخونی آورده‌اند. این چشمه که پس از زلزله سال ۱۳۶۹ گیلان خشک شد چند سال بعد توسط میراث فرهنگی گیلان احیا شده است.

کشف قلعه رودخان

در حدود ۲۰۰ سال پیش در سال ۱۸۳۰ آلکساندر شودزکو لهستانی که برای یک پژوهش به گیلان آمده بود برای نخستین بار این قلعه را دید و مشاهدات خود را ثبت نمود. نوشته‌های او در مورد قلعه رودخان بدین گونه است:

دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه‌ای به همین نام، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم است و بر کتیبه سردر ورودی آن حک شده است که این قلعه برای نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین امیر دباج بن امیر علاءالدین اسحق تجدید بنا شده است.

پس از گذشت سال‌ها محققان دیگری در سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ فعالیت‌های پژوهشی خود را در این منطقه ادامه دادند. در جریان این تحقیقات به مواردی اشاره شده است که عبارتند از:

سفال‌های دست‌ساز و چرخ‌ساز در دو نوع لعاب‌دار و بدون لعاب، چندین نوع کاشی شامل کاشی‌های مثلثی با لعاب یک دست قهوه‌ای سوخته، کاشی‌های شش‌گوش بزرگ به رنگ فیروزه‌ای، کاشی‌های تزیینی با لعاب آبی و نقش گل‌های سفید شاه‌عباسی که متعلق به دوره صفویه است.

قلعه رودخان کجاست؟

بزرگ‌ترین قلعه آجری ایران، در استان گیلان و در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن واقع شده است. از تهران حدود ۴ ساعت زمان لازم دارید تا به شهرستان فومن برسید؛ بعد از آن تقریبا ۲۰ دقیقه از جاده زیبا و جنگلی فومن به قلعه‌رودخان عبور خواهید کرد. این قلعه درست بالای ارتفاعات فومن قرار دارد و برای رسیدن به آن باید هزار پله را بپیمایید.

اگر تا به حال به قلعه رودخان رفته باشید، حتما دیوار بلند آن را دیده‌اید. طول این دیوار ۱۵۰۰ متر است و بر روی آن دقیقا ۶۵ برج و بارو قرار گرفته است. ارتفاع این قلعه از سطح دریا بین ۶۶۵ و نهایتا ۷۱۵ متر است. بر اساس نظریه‌های زمین‌شناسی در این منطقه، ذخایر بسیار زیادی از آهن وجود دارد.

مسیر دسترسی به قلعه رودخان

بعد از گذشتن از روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه کش، گوراب پس، ملسکام، سعیدآباد (سیدآباد) به روستای قلعه رودخان می‌رسید. در این منطقه راه را ادامه دهید تا بعد از عبور از حیدرآلات به جایی برسید که ماشین‌تان را پارک می‌کنید. بعد از گذشتن از مغازه‌های محلی به پای کوه می‌رسید. یک و نیم کیلومتر که پله‌ها را بالا بروید در کنار قلعه خواهید بود.

وقتی پله‌های قلعه رودخان را بالا بروید به یک ورودی با ارتفاع ۳٫۵ متری به همراه یک قوس جناغی خواهید رسید. بعد از آن هم یک دروازه و یک راهرو قرار دارد که در هر دو طرف آن یک سکو قرار دارد و همچون یک بارانداز عمل می‌کند. بعد از آن هم چند پله سنگی وجود دارد که شما را به سمت بالای دروازه و سقف آن می‌برد.

شما در اینجا با جاذبه‌ای پرهیبت طرفید که از مصالح مقاومی ساخته شده. طرح‌های آجرکاری و سنگ چینی یکی از وجه تمایزهای اینجا با سایر قلعه‌های ایران است. مساحت آن ۲۲۳۰۰ مترمربع است و از دو بخش ارگ و قورخانه تشکیل شده است.

۴۰ برج دیده‌بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق‌های هشت ضلعی آن با طاق‌های گنبدی پوشانده شده است. دور تا دور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب‌دار دیده می‌شود که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی از آنها استفاده می‌شد. اطراف قلعه شیب تندی دارد که برای جلوگیری از نفوذ دشمن بوده و به دلیل این معماری مستحکم در طول تاریخ هیچوقت دشمنی نتوانسته آن را فتح کند.

فاصله ماسوله تا قلعه رودخان ۴۵ کیلومتر و تا فومن ۲۵ کیلومتر است. برای رفتن به قلعه رودخان باید از شهر فومن راه بیفتید و بعد از گذشتن از چند روستا، به روستای قلعه رودخان برسید و ۳ کیلومتر بعد از آن، به اراضی پارک جنگلی برسید. در ضمن اگر از سمت تهران می‌خواهید به این منطقه بروید باید بدانید که فاصله تهران تا قلعه رودخان از یک مسیر ۳۶۰ کیلومتر و از یک مسیر دیگر، ۳۹۰ کیلومتر است.

معرفی اجزای قلعه رودخان

دروازه شرقی

با ورود به حیاط این قلعه، از ورودى اصلى و چرخش به سمت چپ، بنایى معروف به دروازه شرقى واقع است که شامل یک هشتى و دو برج عظیم و غول‌آسا است. در این هشتى، یک واحد وجود دارد که فاقد پنجره و تاریک است. در طبقه بالاى این دروازه، وارد یک واحد عجیب و استثنایى و فوق‌العاده زیبا مى‌شویم.

معمارى این واحد در سرتاسر قلعه خارق‌العاده است. در واقع ترکیبى از یک اتاق و یک برج دیده‌بانى است. طاق‌نماى بزرگى که در حدفاصل دو بخش این واحد احداث شده در سرتاسر دژ یک پدیده استثنایى و یادآور طاق‌هاى عظیم معمارى “سلجوقى” در “مسجد جامع اصفهان” است.

آب انبار و سردخانه

آب انبار این قلعه در پایین‌ترین سطح دژ قرار داد. امروزه این آب انبار مورد استفاده می‌باشد و در پاییز و زمستان بسیار سرد می‌باشد. ظاهرا آب رودخانه مشرف به دژ را به وسیله “تنبوشه” به داخل مى‌کشاندند، اما امروزه، با لوله‌هاى پلی‌اتیلن آب را ابتدا در یک مخزن و سپس به داخل حوض آب انبار هدایت می‌کنند.

بنای معروف به شاه نشین

در انتهای بخش غربى دژ، بناى معروف به “شاه نشین” در بلندترین نقطه سرتاسر دژ واقع شده است و در پشت آن دره‌اى عمیق و ترسناک وجود دارد. امروزه، با وجود این که ساختمان تقریبا از بین رفته، همچنان در دوطبقه پابرجاست. نگهبانان قلعه می‌گویند، که بناى معروف به شاه نشین سه طبقه بوده و بر اثر زلزله خرداد ۶۹ گیلان، طبقه سوم آن فرو ریخته است.

با این حال، طبقه دوم بلندترین نقطه این بنا و حتى بلندترین نقطه سرتاسر دژ، شامل یک تراس وسیع و یک تک واحدى است.

معماری قلعه

چیزی که در معماری این قلعه بیش از بیش به چشم می‌خورد کاربرد طاق‌های جناغی و انواع مختلف آن و طرح‌های آجرکاری و سنگ‌چینی است. کوهی بلند در ضلع جنوبی قلعه رودخان است که در دل آن غاری دیده می‌شود که به گفته اهالی محل، سربازها در آن نگهبانی می‌دادند و در صورت مشاهده حمله از آن محل به ساکنان قلعه علامت می‌دادند.

دهانه این غار به عرض سه و ارتفاع چهار متر است و عمق آن به ۱۵متر می‌رسد. نام این قلعه در ابتدا دژ رودگان بوده و از آنجا که این قلعه تاریخی و باستانی در کنار رودخانه‌ای ساخته شده، به قلعه رودخان معروف شد. معمارى قلعه با حداکثر استفاده از عوارض زمین و هم در جزییات ساختمان‌هاى آن، بسیار زیبا و دیدنى است.

وسایل مورد نیاز برای رفتن به قلعه رودخان

کفش مناسب پیاده روی و جنگل نوردی، لباس گرم، خوراکی، بطری آب معدنی و وسایل مورد نیاز برای یک گشت و گذار جنگلی
نکته‌ای که باید بدانید: کل مسیر رفت و برگشت شما ۴ تا ۵ ساعت است و برای بالا رفتن از آن باید آمادگی لازم را داشته باشید. افراد کهنسال و کسانی که به ناراحتی زانو مبتلا هستند نمی‌توانند از این پله‌ها بالا بروند.

بهترین فصل سفر به قلعه رودخان

فومن یکی از خنکترین شهرهای ایران در تابستان است. دمای هوای فومن در تابستان به طور میانگین ۲۲ درجه است. در بهار و تابستان این منطقه یکپارچه رنگ سبز می‌شود و در پاییز پوشیده از برگ‌های نارنجی می‌باشد. بهترین زمان برای بازدید از قلعه رودخان از فروردین تا اوایل آبان است بهتر است زمستان به این منطقه نروید چون سنگ‌ها بسیار لغزنده‌اند. هرفصلی را که برای سفر انتخاب میکنید کفش مناسب به پا داشته باشید.

اقامت در قلعه رودخان

برای اقامت در قلعه رودخان می‌توان در محدوده پارک جنگلی کمپ برقرار کرد و یا از محلی‌ها خانه اجاره کرد، انتخاب دیگر اقامت در هتل‌ها و مسافرخانه است. فاصله قلعه رودخان تا ماسوله ۵۱ کیلومتر است.

منابع: تاریخ ما، اسنپ تریپ