گیاهان کوهستانی ایران

گیاهان کوهستانی ایران و گیاهان جنگلی در نقاط مختلف کوه‌ها و دشت‌ها از پایین‌ترین ارتفاعات تا ارتفاع ۳۵۰۰ متری می‌رویند. اشکال گوناگون دارند و بعضاً خوراکی‌اند. یکی از تفریحاتی که به هنگام کوهنوردی می‌توانید داشته باشید، مشاهده، شناسایی و احتمالاً بهره‌گیری از این گیاهان است.

در اینجا به معرفی مهمترین نمونه‌های گیاهان کوهستانی ایران خواهیم پرداخت.

پیاز کوهی

پیاز کوهی گیاهی لاله مانند، دارای پیاز بوده ولی ساقه آن عاری از برگ است که در این صورت آن را “ساقه گل” یا “ساقه برگ” می‌نامند.

پیاز کوهی بر خلاف لاله که گل منفردی دارد، دارای چند یا مجتمع انبوهی از گل است که به صورت چتر ظاهر می‌گردند و در غالب نقاط البرز دیده می‌شوند.

سریش

این گیاه فاقد پیاز است و به جای آن، یک ساقه زیرزمینی کوتاه دارد که تعدادی ریشه‌های ضخیم ذخیره‌کننده، به صورت بازوان، از آن منشعب شده‌اند. تمامی برگها در این گیاه به صورت برگهای قاعده‌ای به همان ساقه کوتاه زیرزمینی متصل گردیده‌اند.

زنبق

این گیاه به زعفران شبیه بوده و قطعه بیرونی گلپوشی در آن وجود دارد. در قاعده به صورت باریک و برافراشته و در انتها پهن‌تر و برگشته است. زنبق‌ها پیاز کوچکی دارند. زنبق به ویژه در قسمت‌های مرکزی البرز به چشم می‌خورند.

گل حسرت زیبا

گل حسرت زیبا ۱۲ سانتی‌متر ارتفاع دارد. گلهای بزرگ آن در پاییز مستقیماً و بدون هیچ برگ حفاظت کننده‌ای از خاک خارج شده و منظره بدیعی در طبیعت به وجود می‌آورند.

از مشخصات این گونه، برگهای براق به عرض ۹ سانتی‌متر است و تا قبل از بهار سال بعد ظاهر نمی‌گردد. گل حسرت زیبا در چمنزارهای کوهستان‌های مرتفع در کنار چشمه‌سارها و در ارتفاع بالاتر از ۲۳۰۰ متر از سلسله جبال البرز می‌روید.

گل حسرت سفید

گل حسرت سفید ۱۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد. گل سفید یاسمنی کم‌رنگ آن خیلی باریک‌تر از حسرت زیباست. این گیاه که در بهار ظاهر می‌شود، باریک‌تر از گونه قبلی بوده و برگهایش چندان براق نیستند.

گل حسرت سفید را می‌توان در دامنه کوه‌ها و در چمنزارهای سلسله جبال البرز و زاگرس یافت.

گل حسرت یزدی

گل حسرت یزدی ۸ سانتی‌متر ارتفاع دارد. گلهای این گونه گیاهی در اواخر زمستان و اوایل بهار ظاهر می‌شوند و برگهای باریک آن نیز به همراه گلها می‌رویند. این گیاه اراضی مسطح یا خاک‌های شنی را ترجیح می‌دهد اما در دامنه کوه‌ها نیز یافت می‌شود.

مکان رویش گیاه فوق در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد است. گل حسرتِ برف دوست گونه دیگر آن است که در سلسله جبال البرز و زاگرس وجود دارد.

سریش طناز

سریش طناز تا ارتفاع یک‌ونیم متر رشد می‌کند و شاید جذابترین گونه ایرانی از این جنس باشد. این گیاه دارای یک خوشه بلند غیر متراکم از گلهای صورتی کم‌رنگ یا تقریباً سفید با مرکز زرد و برگ‌های نخی بدون پرز است.

ساقه و برگ‌های قاعده آن نیز کاملا بی‌مو هستند. این گیاه در کردستان و خراسان فراوان و در البرز نیز به خصوص در خردادماه به طور پراکنده دیده می‌شود.

سریش ایرانی

این گیاه با ارتفاع ۶۰ سانتی‌متر به آسانی توسط گل‌های صورتی، گلپوش‌های قدری خمیده و برگ‌های نسبتاً بزرگش قابل تشخیص و در مرکز و جنوب غربی ایران فراوان است. گونه نزدیک آن سریش کپت‌داغ است که صاف و بدون کرک می‌باشد.

این گونه در تپه‌های سنگلاخی خراسان، کرمان و جنوب تهران تا غرب قزوین می‌روید.

سیرک چاک پیاز

این گیاه با ارتفاع ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر تنها گونه گل زرد از این جنس در ایران است. این گونه با وجود آن که دارای شکل ظاهری یکسان با گونه قبلی است ولی گل‌های آن به رنگ ارغوانی بوده و به طور فراوان در اردیبهشت‌ماه در البرز و زاگرس در ارتفاعات بالاتر آن دیده می‌شود.

والک سوری

این گیاه تا ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر رشد می‌کند و دارای سه تا چهار برگِ بلندتر از ساقه گل است که عرض آنها به دو سانتی‌متر می‌رسد. ویژگی این گونه، برگ افراشته در پای چتر است. این گونه اغلب در مزارع کردستان و در اردیبهشت‌ماه می‌روید.

والک خوراکی است و طرفداران زیادی دارد.

والک کوچک

والک کوچک تا ارتفاع ۴ تا ۱۰ سانتی‌متر رشد می‌کند. دارای دو برگه قاعده‌ای است که تا یک‌ونیم سانتی‌متر عرض دارند. این برگ‌ها روی زمین به خاک افتاده و به گونه مخصوصی تابیده و فر خورده می‌شوند.

قطعات گلپوشِ ستاره‌ای آن در حدود ۸ میلی‌متر عرض دارند و غالباً در استپ‌ها و دامنه‌های ۱۳۰۰ تا ۳۲۰۰ متری قسمت‌های البرز مرکزی یافت می‌شوند.

والک ستاره‌ای

این گونه با ارتفاع ۱۰ تا ۶۰ سانتی‌متر گلهای کوچک ستاره‌ای دارد که ۵ تا ۸ میلی‌متر طول داشته و قطعات گلپوشِ آن باریک و نوک‌تیز می‌باشند. این گونه در البرز مرکزی و دره هراز تا شمال خراسان از ارتفاع ۹۰۰ تا ۲۲۵۰ متر می‌روید.

والک زیبا

این گونه والک با ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر یکی از شاخص‌ترین انواع این جنس است و برگ سبز مایل به آبی رنگ در سطح خاک دارد و در گرگان و خراسان در ارتفاع ۱۶۰۰ تا ۲۳۰۰ متری به خصوص در اردیبهشت‌ماه دیده می‌شود.

والک البرز در البرز مرکزی و والک خوراکی در آذربایجان و کوه‌های زاگرس از گونه‌های نزدیک آن هستند که برگ‌های پهن دارند. این گونه‌ها خوراکی هستند.

والک بلند

ارتفاع والک بلند ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر است. این گیاه بی‌شک از شکوهمندترین گونه‌های این جنس می‌باشد. مجموعه گل‌های آن به صورت توپی در رأس ساقه گل بلند ظاهر می‌شوند. والک بلند در ایران در منتهی‌الیه شمال شرقی خراسان، در اردیبهشت‌ماه دیده می‌شود.

والک مارپیچ

ارتفاع والک مارپیچ ۲۰ سانتی‌متر است. این گونه به سادگی و حتی قبل از گل دادن، به وسیله برگ‌های پیچ خورده خود که ۲ تا ۵ میلی‌متر عرض دارند قابل شناسایی است.

این گونه گیاهی در استپ‌های خشک از قسمت‌های شرقی البرز تا خراسان و در ارتفاع ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ متر در اردیبهشت‌ماه می‌روید.

پیاز خودرو

این گونه با ارتفاع ۵۰ تا ۱۳۰ سانتی‌متر وجود دارد. برگ‌های قاعده‌ای بُنه استخوانی و تو خالی آن ۷ تا ۱۵ میلی‌متر عرض دارند و شاخص‌ترین خصوصیت آن حالت تورمی است که در سینه تحتانی ساقه آن وجود دارد.

گل‌های کوچک آن سفید مایل به سبز و گونه مشابه پیاز خوراکی است و در اردیبهشت‌ماه و در دامنه‌های سنگلاخی دره‌های البرز مرکزی و خراسان یافت می‌شود.

لاله واژگون

پیاز مشخص این جنس شامل چند برگ فلسی ضخیم بوده و با هیچ پوشنده‌ای مستور نیست. برگ‌های آن متقابل به صورت مجموعه‌ای است. در روی ساقه یک یا چندین گل همیشه واژگون قرمز و نارنجی و بنفش وجود دارد.

در ایران حدود ۱۲ گونه لاله واژگون وجود دارد و بیشتر در سلسله جبال زاگرس می‌روید.

گل سرنگون زاگرس

این گیاه ریز با ارتفاع ۸ سانتی‌متر وجود دارد. با گل‌های متمایل به قهوه‌ای به طول یک‌ونیم سانتی‌متر در دامنه‌های سنگلاخی می‌روید. به سادگی قابل رویت نبوده و پراکندگی آن زیاد و نسبتاً در زاگرس فراوان است و بیشتر در ارتفاع ۲۶۰۰ متری در فروردین و اردیبهشت‌ماه می‌روید.

لاله واژگون زرد

لاله واژگون زرد یا اشک مریم با نام علمی Fritillaria از خانواده سوسن است که عمری بسیار کوتاه دارد و نهایتاً تا اوایل اردیبهشت‌ماه شاداب و دیدنی در ارتفاعات ۱۵۰۰ متری از سطح دریا در مناطقی همچون خمبی، قسمت‌های غربی کوه آلاداغ، منطقه جوزک، کوه پلنگ و بزداغی در مانه و سملقان، کوه بهار و سالوک در جاجرم، قسمت‌هایی از کوه اسدلی در بجنورد و کوه تکل قز در نوار مرزی راز و جرگلان در استان خراسان شمالی دیده می‌شود.

لاله واژگون خراسان شمالی از نظر ارتفاع و رنگ با لاله واژگون چهارمحال و بختیاری و کهکیلویه و بویراحمد متفاوت است و عمدتاً با دو رنگ زرد و بنفش کمرنگ دیده می‌شوند.

این گل‌ها که از گونه‌های خیلی کمیاب گیاهی هستند، علاوه بر ارزش تفرجگاهی و ایجاد چشم‌انداز زیبا، ارزش دارویی نیز دارد، این جلوه‌نمایی گل‌های زیبا عمر طولانی ندارد و زمان اندکی از سال را میزبان گردشگران است.

سوسن چلچراغ

سوسن چلچراغ با ارتفاع ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر تنها گونه ایرانی این جنس است که از لحاظ زیبایی، هم‌ردیف بیشتر گونه‌های شناخته شده این جنس به حساب می‌آید. نمونه‌های آن بیش از ۱۵ گل دارند.

شناسایی اولین رویشگاه سوسن چلچراغ در منطقه عمارلوی استان گیلان بوده است. برخی هم داماش را رویشگاه اصلی این گل زیبا می‌دانند.

سوسن چلچراغ در نواحی محدودی از استان‌های گیلان (روستای سرشمام رستم‌آباد)، مازندران (پلهم جان رامسر، تیلاکنار و خرماچال عباس‌آباد (ارتفاعات مازیچال)، دوهزار شهرستان تنکابن و ارتفاعات منطقه بندپی شرقی) و اردبیل (نمین) نیز دیده شده است و در خارج از ایران نیز تنها در استان نخجوان و لنکران کشور آذربایجان در ارتفاع ۱۷۰۰ تا ۱۹۰۰ متری می‌روید.

این گل تنها سالی یک‌بار در ماه‌های خرداد تا اوایل تیرماه به گل می‌نشیند. از آنجایی که سوسن چلچراغ تکثیرگریز است، همین امر باعث شده تا در معرض انقراض قرار گیرد که این موضوع بسیاری از کارشناسان محیط زیست را نگران کرده است.

لاله

پیاز گیاهان این جنس از چندین لایه پوشینه چرم مانند به رنگ قهوه‌ای سیر و قطعات گلپوش آن آزاد هستند. این جنس در حدود ۸۰ گونه دارد که در اروپا، مناطق مدیترانه‌ای و همچنین در آسیای مرکزی پراکنده می‌باشند.

لاله بیشه‌زار

با ارتفاع ۲۵ سانتی‌متر دارای گل‌های زرد زیبا همراه با خطوط سبز متمایل به بنفش و دو قطعه گلپوش خارجی است. این گونه گیاهی به طور کلی در قسمت‌های بالای جنگل سمت شمال البرز می‌روید.

لاله کوهی

این گونه لاله ۱۵ سانتی‌متر ارتفاع دارد. لاله کوچک بسیار شگفت‌انگیزی است که دو شکل با دو رنگ مختلف دارد. گل‌های آن یا به رنگ زرد خالص یا به رنگ قرمز با لکه سیاه هستند.

پراکندگی لاله کوهی زیاد بوده و به خصوص در کوه‌های البرز تا حدود ارتفاع ۳۰۰۰ متری فراوان یافت می‌شود.

سگ دندان

سگ دندان با ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر، گیاهی زیبا، کوچک و بسیار مشخص است. دارای دو برگ با لکه‌های قهوه‌ای است. عرض این برگ‌ها که در سطح خاک قرار گرفته‌اند به ۴ سانتی‌متر می‌رسد و طول گلپوشِ منفردِ این گیاه از ۳ تا ۴ سانتی‌متر تغییر می‌کند.

این گونه گیاهی در جنگل‌های راش از ۷۰۰ تا ۱۲۰۰ متر و در ارتفاعات شمالی سلسله جبال البرز می‌روید.

نجم طلایی

این گیاه کوچکِ باریک دارای یک پیاز و یک یا دو برگ قاعده‌ای است. گیاهان این جنس دارای گل‌های کوچک زردرنگ و به‌ندرت مایل به سفید است. در ایران ۱۵ گونه آن یافت می‌شود. این گیاه در لابه‌لای صخره‌ها نِمو می‌کند.

نجم آبی گیلانی

با ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر و گل‌های زیبای آبی پررنگ و قطعات گلپوش به طول حدود ۱۵ سانتی‌متر یافت می‌شود. گل‌های آن در کنار برف‌های در حال ذوب ظاهر می‌گردد. این گونه عمدتاً در اسفند و فروردین‌ماه در استان گیلان می‌روید.

سنبل آسمانی

گیاهی کوچکی است با ارتفاع ۸ سانتی‌متر که برگ‌های باریکی به عرض ۱۵ میلی‌متر دارد. گل‌های آن معمولاً در میان بوته‌های گون تیغ‌دار و یا در کنار برف‌های در حال ذوب در البرز شرقی و شمال البرز مرکزی و کوه‌های خراسان می‌روید.

تمشکین

علفی است پیازدار که گل‌های آن در یک خوشه بسیار کوچک به رنگ بنفش سیر و ارغوانی می‌روید. نوع آن حدود ۵۰ گونه متفاوت دارد که فقط چند گونه آن به آسیای مرکزی رسیده است و در ایران نیز حدود ۱۰ گونه آن یافت می‌شود.

این گونه در دره لار و کوه‌های البرز به خصوص در ماه‌های اردیبهشت و خرداد می‌روید.

سنبلک چالوس

این گیاه با ارتفاع ۱۲ سانتی‌متر که البته گاهی به ندرت تا ۳۰ سانتی‌متر رشد می‌کند بسیار زیبا و کوچک و پیازدار است که به تازگی در دره چالوس کشف شده است. طول قطعات گلپوش این گونه در حدود ۶ میلی‌متر است.

سنبلک از ارتفاع ۳۰۰ تا ۱۱۰۰ متر بر لبه صخره‌ها می‌روید.

نرگس

گیاهی است پیازدار با برگ‌های خطی تا نخی‌شکل. قاعده ساقه بی‌برگ آنها به خوبی رشد نموده و در انتها دارای یک گل منفرد یا چندین گل به صورت چتر است. این جنس در حدود ۶۰ گونه دارد که بیشتر در ناحیه مدیترانه غربی پراکنده بوده و در ایران نیز یک گونه آن یافت می‌شود که در نواحی البرز در شمال می‌روید.

زنبق دماوند

با ارتفاع ۲۰ سانتی‌متر با برگ‌های پهن و گل‌های ارغوانی و بنفش تیره در دامنه کوه‌ها و معمولاً بالاتر از ۲۳۰۰ متر تا حدود ۳۳۰۰ متر در کوه‌های البرز از کندوان تا فیروزکوه می‌روید.

منبع: “کوهنوردی در ایران” علی مقیم