قله تفتان بام استان سیستان و بلوچستان
قله تفتان یک آتشفشان نیمه فعال است که در منطقه جنوب شرقی ایران، در استان سیستان و بلوچستان، منطقه سرحد و شهرستان تفتان قرار دارد.
قله تفتان یا چهل تن با ارتفاع ۳٬۹۴۱ متر از سطح دریا یکی از بلندترین قلل ایران در جنوب شرقی کشور محسوب می‌شود.
کوه تفتان از معروف‌ترین کوههای ایران است که گرچه در رشته کوههای البرز و زاگرس قرار ندارد، به دلیل ارتفاع زیاد و سابقه آتشفشانی بودن آن در گذشته، از شهرت زیادی برخوردار است.
قله تفتان به عنوان مرتفع‌ترین قله استان سیستان و بلوچستان در فهرست پروژه ملی طرح سیمرغ کوههای ایران قرار دارد. تفتان مهمترین آتشفشان نیمه فعال ایران است و فوران گاز گوگرد از دهانه‌های آتشفشانی آن برای کوهنوردان جذاب و دیدنی است.
قله تفتان بر اثر فعالیت آتشفشانی پوشیده از خاکستر سفیدی‌ست که از دور به رنگ برف شباهت دارد و به همین دلیل مردم از قدیم تصور می‌کردند که این کوه دائما پوشیده از برف است.
موقعیت جغرافیایی قله تفتان
این کوه از لحاظ موقعیت در جنوب شرقی ایران و تقریبا نزدیک مرز پاکستان و در ۱۰۰ کیلومتری شهر زاهدان، در ۴۰ کیلومتری شهر خاش و ۵۵ کیلومتری میر جاوه قرار گرقته است. جهت خط الرأس تفتان از شمال غرب به جنوب شرق می‌باشد و این کوه جز کوههای منفرد ایران محسوب می‌شود.
تفتان خط الرأس کوتاهی دارد که تقریبا معادل ۱۵ کیلومتر می‌باشد. از قلل این کوه می‌توان به مادرکوه، نرکوه، کوه زیارت، صبح، تریکی، رک و … اشاره کرد.
این کوه افسانه‌ای سه دهانه آتشفشانی دارد که همیشه از آنها بخار گوگرد و دود بلند می‌شود. دو دهانه آتشفشانی دیگر کوه تفتان، به جز چهل‌تن، نرکوه (بلندتر) و ماده‌کوه یا مادرکوه (کوتاه‌تر) نامگذاری شده‌اند. تقریبا در ۷ هزار سال پیش، یعنی زمانی که تازه تمدن‌های اولیه در این مناطق دور هم جمع شده بودند، آتشفشان تفتان فوران کرده و هرچه را سر راهش بود، از بین برده است.
وجه تسمیه قله تفتان
بر روی قله این کوه گازهای گوگرد و بخار آب داغ متصاعد می‌گردد و چون هرچیز گرم شده و داغ در اثر آتش و یا آفتاب را تفتان گفته‌اند این نام بر آن نهاده شده است. نام دیگری که این کوه دارد چهل تن است که ظاهرا در گذشته چهل تن از راشدین مذهبی در این کوه ناپدید می‌شوند و به این خاطر نام چهل تن را هم به این کوه منسوب نموده‌اند.
شاخک شمالی کوه تفتان را به دلیل آنکه در گذشته مردم محلی در این قسمت اعمال مذهبی خود را انجام می‌دادند، کوه زیارت نامیده‌اند که قله اصلی هم محسوب می‌شود و بلندترین نقطه کوه تفتان می‌باشد.
قله‌های کوه تفتان
قله‌های کوه تفتان در گستره‌ای به طول ۱۲ کیلومتر پراکنده هستند. کوه تفتان دارای چند قله اصلی است. در سال‌های گذشته ارتفاع قله تفتان ۴۰۵۰ متر برآورد شده بود اما با پیشرفت تکنولوژی و دستگاه‌های GPS و اندازه‌گیری‌های جدید و پرتکرار، این اشتباه اصلاح شده است.
مهمترین قله کوه تفتان با نام مادر کوه شناخته می‌شود و شهرت آن به سبب نزدیکی دهانه‌های آتشفشانی خروج گاز گوگرد است. قله مادرکوه در حدود ۳۹۲۰ متر ارتفاع دارد. در سمت شرق و شمال شرقی مادرکوه با فاصله‌ای بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ متر دو قله دیگر با نام‌های قله صبح و قله زیارت (چهل تن) قرار گرفته‌اند که اختلاف ارتفاع چندانی با مادرکوه ندارند و به همین دلیل توجه چندانی به آنها نمی‌شود.
طبق اندازه‌گیری با دستگاه‌های GPS ارتفاع قله زیارت ۳۹۳۰ تا ۳۹۴۱ متر برآورد می‌شود. بنابراین قله زیارت بلندترین قله کوه تفتان است.
تفتان دارای دو شاخک است. قلل ذکر شده روی شاخک جنوب شرقی قرار دارند. اما قله بلند دیگری بر روی شاخک شمال غربی و با فاصله زیاد در حدود ۱.۵ کیلومتر از مادر کوه قرار گرفته است که کمتر صعود می‌شود و نرکوه نامیده می‌شود.
قله نرکوه نیز در حدود ۳۹۲۵ تا ۳۹۳۰ متر ارتفاع دارد. گفتنی است عدد درج شده روی تابلو قله تفتان (زیارت) ۳۹۴۱ متر می‌باشد اما دستگاه‌های GPS ده‌ها کوهنورد صعود کرده به تفتان اعداد کمتری را نیز ثبت کرده‌اند.
قله‌های مرتفع کوه تفتان از پر طرفدارترین مسیرهای کوهنوردی هستند. این منطقه به دلیل قرار داشتن در منطقه ویژه گردشگری و ارتفاع بالا در استان سیستان و بلوچستان، آب و هوا و پوشش گیاهی مناسبی به نسبت سایر نقاط استان دارد.
دو دیواره سنگنوردی به نام‌های «گراش خان» و «شست خدا» نیز در نزدیکی خاش و زاهدان و در مسیر دسترسی به کوه تفتان قرار گرفته‌اند که طرفداران این ورزش را به این منطقه می‌کشانند.
اگر قصد صعود به قله‌های کوه تفتان را دارید، به خاطر داشته باشید که این کوه در تمام فصل‌های سال برف‌گیر نیست و فصل تابستان هوا گرم و آفتاب سوزان است که می‌تواند در کوهنوردی آزاردهنده باشد.
در فصل بها، روزها هوا معتدل می‌شود و شب‌ها رو به سردی می‌رود. از منافذی در طول مسیر و در قسمت‌های نزدیک به قله غبارهای گوگردی متصاعد می‌شود که بهتر است برای جلوگیری از مزاحمت آنها بینی خود را بپوشانید.
دریاچه‌های کوهستان تفتان
در نزدیکی قله‌های کوه تفتان سه دریاچه نیز وجود دارد که با نام «دریاسر» یا «سردریا» معروف است و از جاهای دیدنی خاش به شمار می‌آید. دریاچه سردریا در دامنه‌های جنوبی تفتان و در ارتفاع ۲هزار و ۶۸۵ متری از سطح دریا قرار دارد. دریاچه‌های بخش شمالی کوه عمق کمتری دارند و آب آنها شیرین و دریاچه دیگر عمیق با آب شور است.
رودخانه‌هایی نیز در طول مسیر دسترسی به قله‌ها وجود دارند که بعضی از آنها فصلی هستند. از معروف‌ترین رودخانه‌های این کوه می‌توان به رودهای «لادیز» و «گزد» اشاره کرد که آب آنها در فصل‌های پر بارش زیاد می‌شود و در دیگر مواقع سال آب ندارند. چشمه‌های گوگرد و آب شیرین نیز در اطراف کوه و قله‌های آتشفشانی قرار گرفته‌اند.
چشمه‌های آبگرم تفتان
از مهمترین چشمه‌های آب گرم در اطراف کوه تفتان می‌توان به چشمه آب معدنی «جم چن» یا «جم چین» در شمال غربی کوه، چشمه «آمنی» در غرب کوه و در انتهای مسیر رودخانه «بیدسر»، چشمه «برآبک» در شمال قله، چشمه «یوسف آباد» در غرب کوه، چشمه «ترشاب» در نزدیکی روستای ترشاب در جنوب کوه تفتان، چشمه «مرغاب» در جنوب شرقی تفتان، چشمه «گنج امین» در غرب روستای سنگان و چشمه‌های «کولکو»، «پوچلگی» و «پاول» در شرق کوه تفتان اشاره کرد.
گیاهان اطراف این چشمه‌ها از خواص دارویی بالایی برخوردار هستند. ترکیب مواد معدنی داخل آب این چشمه‌ها نیز برای درمان بیماری‌های مختلف کاربرد دارند. بیماری‌های گوارشی و دردهای استخوانی با تاثیر مواد معدنی این چشمه‌ها تا مقدار زیادی التیام پیدا می‌کنند.
صعود به قله تفتان
صعود به قله تفتان از چهار مسیر اصلی امکان‌پذیر است.
- مسیر پناهگاه صبح، جبهه غربی (مسیر رایج)
- روستایی ترشاب، جبهه شرقی
- روستایی تمین، جبهه شمالی
- دو راهی سنگان و روستایی خنجک، جبهه شمال شرقی
صعود به قله تفتان از مسیری غیر از مسیر صعود جبهه غربی بسیار طولانی و طاقت فرساست. روستاها فاصله زیادی از کوه دارند و به ناچار باید مسافت زیادی را از جاده بپیمایید تا به پای کوه برسید. به همین دلیل تقریبا هیچ کسی جز افراد محلی از مسیرهای دیگر به قله تفتان صعود نمی‌کنند.
دانلود ترک GPS مسیر صعود به قله تفتان از جبهه غربی
مسیر پناهگاه صبح (جبهه غربی)
در جاده خاش به زاهدان (از خاش به سمت شمال)، پس از حدود ۲۰ کیلومتر تابلوی بزرگی مسیر دسترسی به قله تفتان را نشان می‌دهد. از زاهدان به سمت خاش حدود کیلومتر ۱۳۰ می‌توان به خروجی روستاهای تمندان و کوشه رسید. از سر جاده تا دو راهی که سمت راست آن تابلوی اردوگاه را نشان می‌دهد حدود ۲۰ کیلومتر، و از دو راهی تا اردوگاه ۸ کیلومتر راه پیش رو است.
اردوگاه دره گل متعلق به آموزش و پرورش شهر خاش، اردوگاهی آموزشی جهت مدارس که محوطه بزرگ و در حیاطش تعداد زیادی آلاچیق تعبیه شده است، ساختمان آن هم دارای ۱۰ خوابگاه با ظرفیت هر خوابگاه ۱۲ تخت به همراه آشپزخانه، سالن غذا خوری، حمام و سرویس بهداشتی است. برای استفاده از امکانات این اردوگاه باید با آموزش و پرورش شهر خاش هماهنگ کرد.
پناهگاه صبح در ۲ طبقه ۵۰ تا ۱۰۰ نفر گنجایش دارد. این پناهگاه بزرگ مکانی مناسب برای استفاده در صعودهای زمستانی و بهاره تفتان و نرکوه و قله صبح می‌باشد. آب در امتداد مسیر صعود به قله در فاصله نزدیکی با پناهگاه موجود است.
طول مسیر صعود از اردوگاه دره گل تا قله مادرکوه در جبهه غربی تفتان در حدود ۹ کیلومتر است. پناهگاه صبح نیز در میانه راه و در ارتفاع ۳۲۲۸ متری قرار دارد. برای پیمودن مسیر از اردوگاه دره گل در ارتفاع ۲۴۹۳ متری تا پناهگاه صبح نیز دو راه وجود دارد. راه اول دارای دست به سنگ است و از داخل دره‌ای به نام تنگ گلو می‌گذرد. این مسیر باریک و حادثه‌خیز است و مسیر استاندارد برای صعود محسوب نمی‌شود و بیشتر کوهنوردان محلی از این مسیر استفاده می‌کنند. پیمایش این مسیر ۳ ساعت زمان لازم دارد.
اما راه دوم که معروف به شتر راه است کمی طولانی‌تر است ولی مسیر استاندارد صعود کوهنوردان محسوب می‌شود. این راه با دور زدن تنگ گلو از طریق دشتی به نام دشت ذغال، تماما کوهپیمایی است. مابقی مسیر صعود تا قله نیز دارای پاکوب مناسب است. اما شیب در قسمت‌هایی از مسیر قابل توجه است. مدت زمان پیمایش از پناهگاه صبح تا قله نیز در حدود ۳ تا ۴ ساعت خواهد بود.
به دلیل وزش بادهای سنگین و سرد در فصل زمستان عموماً صعود به این قله دشوار است. به طوری که مسیر ۳ ساعته تا پناهگاه بیش از ۶ ساعت زمان نیاز دارد. کوهنوردان عموماً از یال غربی صعود می‌کنند که در آن پناهگاه مجهزی ساخته شده است.
بهترین زمان صعود به قله تفتان
بهترین زمان برای صعود به قله تفتان از اوایل فروردین آغاز می‌شود و تا پایان اردیبهشت ادامه دارد. پاییز و زمستان نیز گرچه از فصل‌های موردعلاقه کوهنوردان هستند، در این منطقه با وزش بادهای شدیدی همراه است که صعود به قله را سخت می‌کند. پس اگر قصد صعود زمستانی قله تفتان را دارید، ابزار و وسایل کامل و پیشرفته کوهنوردی را به همراه داشته باشید. در حالت کلی اختلاف دمای روز و شب در کوه تفتان زیاد است.
صعود به قله تفتان از تنگ گلو دارای دست به سنگ است. فارغ از آن مسیر صعود طولانی و گاهی همراه با بادهای سهمگین است. بنابراین درجه سختی برنامه جزو کوههای سخت دسته‌بندی می‌شود. برنامه صعود به تفتان مناسب برای افراد با توانایی پیمایش در طبیعت از ۱۸ تا ۲۲ کیلومتر در مسیرهای ناهموار طبیعت مانند پاکوب و مسیرهای دارای شیب است.
با توجه به امکانات مناسب اردوگاه دره گل توصیه می‌شود شبمانی قبل از صعود را در اردوگاه دره گل انجام دهید و یک روزه به قله تفتان صعود نمایید. اما امکان صعود یک و نیم روزه نیز وجود دارد که در این صورت پناهگاه صبح بهترین محل است. برای اقامت در اردوگاه دره گل و پناهگاه صبح ناچار هستید از قبل جا رزرو و هماهنگی انجام دهید. اما چادر زدن در اردوگاه دره گل و استفاده از آلاچیق‌ها نیز با هزینه بسیار ناچیزی میسر است.
اولین صعود به قله تفتان
اولین گزارش صعودی که از کوه تفتان در تاریخ موجود است مربوط به ژنرال سر پرسی سایکس است که مدتی به عنوان سرکنسول انگلیس در سیستان و بلوچستان خدمت نموده است. وی در دی‌ماه سال ۱۸۹۳ در ابتدای سال میلادی در حدود ۱۲۰ سال پیش به همراه خواهرش اِلا و چند تن دیگر این صعود را انجام داده است.
وی در کتاب سفرنامه خود که به نام هشت سال اقامت در ایران است، نوشته «در بلوچستان کوهنوردی از کارهای مشکل است با این حال ما تصمیم گرفتیم که خود را به قله که بی‌سابقه بود برسانیم. کوه مستور از خاکستر سفیدی‌ست که از دور به رنگ برف شباهت دارد و از همین روی اشخاص تصور می‌کنند که این کوه دائما پوشیده از برف است.
ساعت ۲ بعدازظهر پس از ۸ ساعت کوهنوردی به قله رسیدیم و معلوم شد کوه تفتان چندین نوک دارد که هیچ کدام از آنها دارای اهمیت نیست مگر مادرکوه که آتشفشانی‌ست. در مراجعت از بالای کوه با وضع بد مواجعه شدیم و من بالاخره با یک کفش و لباس پاره پاره روز بعد به حوزه پنج انگشت به قریه محقر وراج رسیدیم و برزیل کریک (همنورد سایکس) بدبختانه مجروح و پای آن لنگ گردید» و متن فوق خلاصه اولین گزارش سفری‌ست که از ژنرال سر پرسی سایکس درباره تفتان نگارش گردیده است.
پوشش گیاهی و جانوری تفتان
کوه تفتان با وجود ارتفاعی که دارد، به‌دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای با اقلیم گرم و خشک، در دوره‌های کوتاهی از سال پوشیده از برف و یخ می‌شود. پوشش گیاهی دامنه‌های کوه تفتان شامل انواع گیاهان کوهستانی ایران همچون درختچه‌های کوهی، ارژن، بادام کوهی، گز، سیه چوب و بوته‌هایی مانند آویشن، کاسنی، ریواس و پونه می‌باشد. گرگ و شغال نیز از حیوانات این منطقه هستند.
مستند تفتان کوه
مستند تفتان کوه به تهیه‌کنندگی سلیمان خادمی و کارگردانی شهروز صفری در شبکه مستند سیما تهیه شد و در بهمن ماه ۱۳۹۷ از این شبکه پخش گردید.
سلیمان خادمی درباره این مستند می‌گوید: این فیلم روایت سفر ماجراجویانه و صعود کوهنوردان مهابادی به تفتان کوه است و سعی شده تا در آن بینندگان با جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این منطقه جغرافیایی آشنا گردند. کوه تفتان یکی از جاذبه‌های حیرت‌انگیز در استان سیستان و بلوچستان با آب‌وهوای خوبی که دارد، برای تمامی دوستداران طبیعت و گردشگران وسوسه‌انگیز است.
دانلود این مستند با کیفیت‌های مختلف در کانال عاشقان طبیعت ایران در آپارات
منابع: دانشنامه وکیپدیا و راهنمای گردشگری امین مانا گردآوری: حامد اسپرهم