پراکنش آبشارهای ایران
شاید صحبت کردن از آبشارهای ایران برای یک غیر ایرانی که ایران را یک منطقه بیابانی فرض می‌کند بسیار جالب توجه باشد. اگرچه پراکنش آبشارهای ایران در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس بیشتر از سایر نقاط است ولی فلات مرکزی ایران و مناطق بیابانی نیز بر میکروکلیماهای* (Microclimate) پرتعداد و متنوعی که دارند تعداد پرشماری از آبشارهای ایران را در خود جای داده اند.
پراکنش آبشارهای ایران علاوه بر البرز و زاگرس، رشته‌کوه‌ها و قلل پراکنده شامل جبال بارز، لاله‌زار، هزار، جوپار، بزمان، خبر، شیرکوه، هزار مسجد، تفتان، کرکس، گنو، چهل تن، بینالود، باقران و ده‌ها میکروکلیمای دیگر که اقلیم و ارتفاع بسیار متفاوتی از مناطق همجوار خود دارند آبشارهای بسیاری را چه به صورت دائمی و چه فصلی در خود جای داده‌اند.
* خرداقلیم یا میکروکلیما چیست؟
خرداقلیم کوچک‌ترین واحد اقلیمی بوده و از شرایط فیزیکی سطوح مختلف زمین تآثیر زیادی می‌پذیرد، به طوری که تقریبا تمامی ویژگی‌های خود را از این شرایط کسب می‌کند. خرداقلیم یا میکروکلیما، علمِ بررسیِ عوامل و عناصر آب و هوایی تا مقیاس دو متری سطح زمین می‌باشد. این عوامل شامل ماهیت خاک، فیزیوگرافی سطوح دامنه‌ها، نوع پوشش گیاهی، جنس سطوح و غیره است. واژه خرداقلیم به مقیاس و شرایطی اشاره دارد که در آن نمی‌توان تأثیر عناصر سطح را نادیده گرفت. در مطالعات میکروکلیمایی آثار متقابل جو و سطح زمین بررسی می‌شود و سعی بر شناخت و کشف قوانین حاکم بر آن است.
طبق گزارش‌های موجود بالغ بر ۲۳۰ آبشار کشور در منطقه شمال ایران شامل استان‌های گلستان، مازندران و گیلان واقع شدند. این مناطق به دلیل حضور در ناحیه هیرکانی و وجود رودخانه‌ها و دره‌های متعدد در ارتفاعات شمالی رشته‌کوه البرز دارای آبشارهای متنوعی است که اغلب آنها توسط اهالی فن شناخته شده هستند.
مناطق جنوبی رشته‌کوه البرز شامل استان‌های سمنان، تهران، البرز، قزوین و زنجان تعداد ۱۲۰ آبشار را در خود جای داده‌اند که بی شک با توجه به تنوع زمین شناختی منطقه و ارتفاعات بلند در رشته‌کوه البرز و همچنین گزارشات متعدد از مناطق میانی، تحقیقات میدانی وسیع‌تر می‌تواند به شناخت آبشارهای ناشناخته بیشتری در مناطق غربی و شرقی این محدوده منجر شود.
مناطق شمال غربی ایران شامل استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل بالغ بر ۶۰ آبشار را در خود جای داده‌اند. در این منطقه کوه‌های سهند و سبلان و رشته‌کوه‌های پراکنده دیگر همچون کیامکی داغ و بزقوش قابلیت حضور آبشارهایی را دارند که ناشناخته هستند.
نواحی غربی کشور شامل استان‌های کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان و همدان حدود ۱۴۰ آبشار شناخته شده دارند. در این مناطق با توجه به ساختار زمین شناختی، کمبود اطلاعات درباره حضور آبشارها به وضوح احساس می‌شود و نیاز به تحقیقات تکمیلی و میدانی بیشتری وجود دارد.
در جنوب غرب کشور شامل استان‌های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری حدود ۱۰۰ آبشار گزارش شده است. با توجه به ساختار نسبتاً جوان رشته‌کوه زاگرس و وجود دره‌های عمیق و عدم دسترسی‌های آسان به مناطق زاگرس میانی حضور آبشارهای ناشناخته بیشتری ملموس است.
از استان‌های متمایل به مناطق جنوبی و جنوب شرق کشور شامل استان‌های بوشهر، فارس، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان بیش از ۹۰ آبشار در گزارش‌های مختلف معرفی شده‌اند. این مناطق به واسطه حضور در ناحیه صحاری – سندی دارای ارتفاعات قابل ملاحظه‌ای نیستند. ولی با توجه به ساختارهای آهکی و نمکی زمین و وجود رودخانه‌های فصلی متعدد قابلیت شکل‌گیری انواع آبشارهای فرسایش و حوضچه‌ها و چالاب‌های متنوعی را دارند.
استان‌های شرقی و شمال شرقی کشور شامل استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی حدود ۷۰ آبشار شناخته شده دارند. که با توجه به استپی بودن منطقه اغلب آنها در میکروکلیماهای مختلف منطقه از جمله بینالود، هزار مسجد و باقران دیده می‌شوند. به دلیل بارش‌های کم این منطقه اغلب آبشارها به صورت فصلی خودنمایی می‌کنند.
در انتها، مناطق مرکزی کشور شامل استان‌های اصفهان، مرکزی، قم و یزد نیز حدود ۴۰ آبشار شناخته شده دارند. فلات مرکزی ایران اغلب از مناطق بیابانی و استپی به همراه رودخانه‌ها و مسیل‌های فصلی تشکیل شده و همانند منطقه شرقی کشور دارای کوهستان‌های پراکنده و متعددی است که اقلیم‌های متفاوتی را ایجاد کرده و اغلب آبشارها از این میکروکلیماها گزارش شده‌اند.
حضور رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در فلات ایران و میکروکلیماهای متنوع در فلات مرکزی با توپوگرافی خاص این محدوده اقلیم‌های متنوعی را ایجاد کرده است. این تنوع باعث شده است که در مناطق مختلف و حتی در نواحی کم آب شاهد آبشارهایی منحصر به فرد نسبت به منطقه باشیم که می‌تواند برای هر گردشگر و طبیعتگردی جذاب و حتی حیرت‌انگیز باشد.
منبع: کتاب «راهنمای میدانی آبشارهای ایران» نوشته: مجید اسکندری