هیپوترمی و سرمازدگی
سرما به دو صورت به بدن آسیب می‌رساند، افت دمای بدن یا هیپوترمی و سرمازدگی از خطراتی هستند که در ورزش‌های زمستانی و کوهنوردی وجود دارد، این دو خطر روی یکدیگر تاثیر مستقیم دارند.
پیشرفت هیپوترمی منجر به مرگ می‌گردد، حتی اگر یخ زدگی بافتی از بدن اتفاق نیافتد. پیشرفت سرمازدگی منجر به قطع عضو یخ زده می‌شود و به تنهایی (اگر به تدریج با هایپوترمی همراه نشود) موجب مرگ نمی‌گردد.
پس دانستن نکات علت، علایم، پیشگیری و درمان آن در صعود زمستانی برای کوهنوردان بسیار حیاتی است.
هیپوترمی یا افت دمای بدن (Hypotermi)
هایپوترمی یا هیپوترمی به معنی افت دمای بدن است و به وضعیتی گفته می‌شود که دمای مرکزی بدن که معمولاً ۳۷ درجه سانتیگراد است، اگر از حد معینی، ۳۵ درجه سانتیگراد کمتر شود، هیپوترمی عارض می‌شود.
منظور از دمای مرکزی، دمای داخل دهان یا معقد است، چون ممکن است دمای دست یا پا حتی خیلی کمتر از این حد باشد، ولی فرد دچار هیپوترمی نشده باشد.
هیپوترمی (افت دمای مرکزی بدن) یکی از علل مهم مرگ‌ومیر افرادی است که در زمستان به کوهنوردی می‌پردازند و یا در محیط سرد فعالیت یا احیاناً بدون آمادگی اقامت می‌کنند.
همچنین ممکن است فرد در محیط چندان سردی قرار نداشته باشد، ولی به علت مشکلات دیگری مثل سکته مغزی، بیماری تیروئید، کم آبی، کم خوابی، مصرف بعضی داروها (الکل) و …، بدنش توانایی تولید حرارت لازم را نداشته باشد و در نتیجه دچار هایپوترمی‌شود.
هایپوترمی دارای ۳ درجه است و شامل مراحل: خفیف، متوسط و شدید می‌شود.
علایم بیماری هایپوترمی (Hypotermi)
هیپوترمی خفیف
در این مرحله دمای مرکزی بدن بین ۳۵ تا ۳۲ درجه سانتی گراد قرار می‌گیرد و معمولاً حالت‌های زیر بر بیمار بروز می‌کند:
- احساس سرما و لرز
- حالت سیخ شدن موها
- اختلال در حرکات عضلانی
- حالت ضعف و بی‌حالی و عدم توانایی در همراهی با دیگران
- کم شدن توان حرف زدن که به تدریج تکلم حالت بریده بریده می‌گیرد
- حالت بی‌تفاوتی نسبت به اطراف
- رفته‌رفته عدم تعادل و ناهنجاری در رفتار
- میل به نشستن و خوابیدن و عارض شدن فراموشی
در مرحله خفیف ممکن است بعضی از این علائم یا همه آنها دیده شوند، تا این مرحله وضعیت چندان خطرناک نیست و با اقدام مناسب فرد نجات پیدا می‌کند.
هایپوترمی متوسط
با تداوم شرایط نامساعد برای بیمار حال وی رو به وخامت می‌رود و دمای مرکزی بدن به ۳۲ تا ۲۸ درجه سانتیگراد می‌رسد. در این حالت می‌توان شاهد علائم زیر بود:
- شدیدتر شدن برخی علائم یاد شده، به تدریج از بین رفتن لرز، کاهش شدیدتر هوشیاری تا مرحله ورود به کما
- سرد و متورم و کبود شدن پوست به تدریج سفت و سخت شدن عضلات، ضعیف شدن نبض، نامنظم شدن تنفس و ضربان قلب
- سرد، متورم و کبود شدن پوست بدن
هایپوترمی شدید تا مرگ
دمای مرکزی بدن به کمتر از ۲۸ درجه سانتیگراد می‌رسد و علائم زیر ظاهر می‌گردد:
- ورود فرد به حالت کمای عمیق
- ضربان قلب و تنفس اگر وجود داشته باشد، آهسته و نامنظم است
- گاه ظاهراً فرد مرده به نظر می‌رسد ولی هنوز در صورت انجام اقدامات تخصصی و مؤثر احتمال بازگرداندن فرد وجود دارد
در صورت انجام ندادن کمک یا اقدامات لازم در این مرحله امکان مرگ بسیار زیاد است.
عوامل تاثیرگذار در بروز هایپوترمی
۱- دمای پایین هوا یا آب
۲- پوشاک نامناسب و ناکافی
۳- رطوبت
۴- دهیدراسیون (کاهش مایعات بدن): این حالت به دنبال فعالیت‌ها و یا بیماری‌هایی که منجر به از دست دادن مایعات بدن می‌شوند، اتفاق می‌افتد. مانند ورزش شدید و طولانی مدت یا ابتلا به اسهال و استفراغ.
۵- خستگی
۶- عدم کفایت مواد غذایی
۷- عدم اطلاع کافی از هایپوترمی و جزئیات آن
۸- مصرف الکل: در مدت کوتاهی باعث افزایش دما می‌گردد که ناشی از دفع شدید حرارت از طریق پوست است و پس از آن شخص به سرعت به سمت هایپوترمی خواهد رفت.
۹- دیابت: می‌دانیم که نوسانات قند خون در افراد دیابتی بیشتر از حد معمول بوده و در این اشخاص، هیپوگلیسمی (کاهش قند خون) می‌تواند به هایپوترمی منجر گردد. علت این موضوع آن است که در بیماران دیابتی، ذخایر گلیکوژن محدود می‌باشند. البته اشاره به این نکته ضروری است که هر عاملی که موجب کاهش ذخایر گلیکوژن بدن شود، به بروز هایپوترمی کمک خواهد کرد.
۱۰- سن اشخاص: سن بالا و یا بسیار کم در انسان‌‌ها به عنوان عاملی مستعد کننده در ایجاد هایپوترمی شناخته شده است. برای مثال کودکان خیلی سریع‌تر از بزرگسالان به هایپوترمی مبتلا می‌شوند.
۱۱- لاغری مفرط: افراد خیلی لاغر نیز بیشتر از دیگران دمای بدن خود را از دست می‌دهند و دچار هایپوترمی می‌شوند.
۱۲- عادت: به اثبات رسیده است که عادات فردی و حتی محیط زندگی افراد بر میزان مقاومت آنها در برابر هایپوترمی مؤثر هستند. برای مثال می‌توان به اسکیموها یا مردمی که در مناطق قطبی یا خیلی سرد زندگی می‌کنند اشاره کرد.
۱۳- هایپوتیروئیدی: به معنای کم کاری غده تیروئید است. در این بیماران کم کاری تیروئید به دلیل تأثیر در متابولیسم داخلی منجر به کاهش تولید گرما در بدن می‌شود.
۱۴- مصرف داروها: برخی داروها با تأثیر بر متابولیسم پایه و نیز مهار واکنش لرزیدن اثر خود را اعمال کرده و فرد مصرف کننده را در معرض بروز هایپوترمی قرار می‌دهند. مهمترین این داروها عبارتند از: داروهای خواب‌‌آور، ضد افسردگی‌های سه حلقه‌ای، کلردیازپوکساید و داروهای ضد سایکوز.
در هایپوترمی خفیف تنها عمل لازم جلوگیری از پیشرفت بیماری است که اگر به درستی و با درایت انجام شود فرد از وضعیتی وخیم نجات پیدا کرده است.
ابتدا می‌بایست فرد را در محلی خشک و دور از باد قرار داد، باید لباس‌های خیس را هرچه سریع‌تر خارج نمود و بدن فرد را خشک کرده و لباس یا پوشش خشک دیگر پوشانید.
به بیمار مایعات یا غذای گرم بدهید، اگر امکانپذیر است فرد را در کنار منبع گرمایی قرار دهید، تا هنگامی که از گرم شدن کامل بیمار و رفع سرما از بدنش مطمئن نشده اید، اجازه مجدد و برگشت به شرایط مخاطره‌انگیز را ندهید.
درمان و کمکهای اولیه
کسی که دچار هیپوترمی شده است باید هرچه سریع‌تر تحت درمان قرار گیرد. تا زمانی که مراقبت‌های پزشکی از راه برسد اقدامات زیر ضروری است.
۱ – خارج کردن فرد از محیط سرد: ابتدا می‌بایست فرد را در محلی خشک و دور از باد قرار گیرد، اگر شما قادر به خارج کردن فرد از محیط سرما نیستید به هر طریق ممکن فرد را از معرض سرما و باد محافظت کنید.
۲ – لباس‌های خیس را در آورید: در صورتیکه لباس‌های فرد خیس شده است، آنها را درآورده و بدن فرد را خشک کرده و لباس یا پوشش خشک دیگر پوشانید، سر فرد را بپوشانید. سعی کنید بیمار را زیاد حرکت ندهید. اگر لازم است لباس‌ها را پاره کنید.
۳ – فرد را از زمین سرد جدا کنید: فرد را روی پتو یا سطح گرم دیگری بخوابانید.
۴ – مراقب تنفس فرد باشید: بیمار مبتلا به هیپوترمی شدید ممکن است بیهوش بوده و علامت واضحی از ضربان قلب و یا تنفس نداشته باشد. در صورتیکه تنفس بیمار متوقف شده یا بسیار کم و سطحی است در صورتیکه می‌توانید احیای قلبی تنفسی را شروع کنید.
۵ – حرارت بدن خود را تقسیم کنید: او را به همراه فردی دیگر در داخل کیسه خواب یا کیسه نجات قرار دهیم. در صورت امکان اگر این کار را با دو نفر داوطلب انجام دهیم، بهتر است مقداری از لباس‌های مصدوم را کم کرده یا کنار بیمار پوست به پوست نتیجه بهتری عایدمان خواهد شد.
۶ – از نوشیدنی‌های گرم استفاده شود؛ به او یک نوشیدنی گرم غیر الکلی بدهید، البته بیمار باید بهوش و قادر به بلع باشد.
در هایپوترمی متوسط تا شدید با یک اورژانس واقعی مواجه هستید و باید هرچه سریع‌تر اقدامات کمکی را شروع کنید. اگر فرد در کما است و ضربان قلب و فعالیت تنفسی را حس نمی‌کنید، می‌بایست اقدامات احیای قلبی و ریوی را شروع کنید.
از گرم کردن سریع بدن فرد نیز می‌بایست خودداری نمود و در صورتی که اطمینان به تداوم گرمای ملایم نیز وجود ندارد و احتمال و امکان انتقال بیمار بجای مطمئن تر وجود ندارد می‌بایست ابتدا بیمار را منتقل کرد، سپس اقدام به گرم کردن وی نمود. از حرکت دادن شدید و ناگهانی بیمار خودداری نمود.
پیشگیری
◄ مهمترین اصل در پیشگیری از این بیماری، استفاده از لباس مناسب در حین فعالیت است، خشک ماندن اهمیت ویژه‌ای دارد و همچنین پوشاک ضدباد بسیار مهم است. (همیشه نه زیاد لباس بپوشید و نه کم در هر دو صورت امکان بروز این بیماری وجود خواهد داشت)
◄ به هیچ وجه نباید به فعالیت انقدر ادامه داد تا خستگی مفرط پدید آمده و به اصطلاح (تخلیه انرژی) بوجود آید، اختصاص زمان مناسب برای استراحت و تجدید قوا اهمیت فراوانی دارد.
◄ تغذیه مناسب با غذاهی پر انرژی و گرم در پیشگیری نقش حیاتی دارد، همچنین نوشیدن آب به مقدار کافی و به ویژه گرم نیز الزامی است. از داروهایی مانند: آرام‌بخش‌ها، کدئین، قهوه به میزان زیاد نباید استفاده نمود.
◄ برنامه شما باید متناسب با تجربه، تجهیزات، مهارت و آمادگی جسمانی تمام افراد گروه برنامه‌ریزی شود.
سرمازدگی (Frosbite)
یخ زدگی سلول‌های پوست و سایر بافت‌های بدن، سرمازدگی (Frosbite) نامیده می‌شود.
در سرمازدگی تشکیل بلور یخ داخل هر سلول سبب از بین رفتن اجزای ریز داخل سلول شده و در نهایت منجر به پارگی جدار سلول و مرگ آن می‌شود. اگر وسعت این یخ زدگی زیاد باشد و تعداد زیادی از سلول‌های بافت و یا عضو را در بر بگیرد، در نهایت عضو از بین می‌رود. این بیماری به صورت موضعی بوده و ماهیتی متفاوت با هایپوترمی (Hypotermi) دارد.
معمولا” سرمازدگی (Frosbite) در نقاط انتهایی بدن که جریان خون ضعیف‌تر و آهسته‌تری دارند بوجود می‌آید. مهمترین اعضای بدن برای سرمازدگی: انگشتان دست و پا، لاله گوش، نوک بینی، پاشنه پا، گونه‌ها و پیشانی هستند.
عوامل مختلفی باعث افزایش احتمال و تشدید سرمازدگی می‌شوند: رطوبت، باد، میزان سرمای محیط، اختلالات رگ‌ها و خون‌رسانی نامتناسب و…
توصیه‌های ویژه
◄ به قوانین، بایدها و نبایدهایی که مورد توافق کوهنوردان است احترام گذاشته و به توصیه‌های افراد مستقر در ایستگاه‌های “ستاد اطلاع رسانی و پیشگیری از حوادث کوهستان” توجه کنید.
◄ مطالعه کتاب‌ها، مقالات، جستجو در اینترنت، مشورت یا اجرای برنامه با افراد با تجربه برای کسب دانش و مهارت سودمند است.
منابع: مجله کوه، شماره ۵۳، زمستان ۸۷ مسعود حمیدی, موسسه علمی پزشکی کوهستان ایرانیان, کتاب کوهستان ایمن و پاک