رعد و برق در کوهستان

رعد و برق در کوهستان یک خطر جدی در حین فعالیت‌های ورزشی کوهستانی است. با این حال اطلاعات کمی در مورد صدمات مربوط به صاعقه در حین کوهپیمایی، اسکی یا کوهنوردی در ارتفاعات وجود دارد.

این فعالیت‌ها خطرات جدی را به همراه دارند که می‌توانند به طور بالقوه منجر به شرایط اضطراری شوند. بهمن، سقوط، سرمازدگی، ریزش سنگ یا گم شدن در کوهستان خطرات شناخته شده‌ای هستند که با فعالیت‌های کوهنوردی همراه هستند.

خطر کلی برخورد صاعقه کم است، اما این خطر در کوه‌ها به دلیل نزدیکی فرد به جَو افزایش می‌یابد. تابستان، محبوب‌ترین زمان برای کوهنوردی، فعال‌ترین زمان سال برای طوفان و رعد و برق در کوهستان است.

علل ایجاد رعد و برق در کوهستان

پدیده رعد و برق از دو بخش اصلی تشکیل شده است، یعنی رعد و برق. رعد به صداهای بلندی گفته می‌شود که در اثر گسترش سریع گازها و جریان هوا در هوای گرم و رطوبتی به وجود می‌آید. این صداها از نظر شدت بستگی به فاصله رعد از شنونده دارد، بنابراین هر چه فاصله کمتر باشد، صدای رعد بیشتر خواهد بود.

برق به نوری می‌گویند که در اثر جریان الکتریکی بین دو نقطه ایجاد می‌شود. برق یک جریان الکتریکی است که در هوا تشکیل می‌شود و نوری بسیار قوی از خود برمی‌گرداند. این نور به طور معمول در اثر جریان الکتریکی بین ابر و زمین تولید می‌شود.

اصلی‌ترین عامل پدیده رعد و برق، دمای کوهستان است. هنگامی که هوا خیلی گرم می‌شود و ظرفیت نگهداری رطوبت را ندارد، بخار آب در هوا به صورت ابر تشکیل می‌شود. در نتیجه، بارش باران و تولید رعد و برق ایجاد می‌شود. علاوه بر این، نوسانات حرارتی و فشاری در هوا و بادهای شدید می‌توانند به پدیده رعد و برق در کوهستان کمک کنند.

هنگامی که بارش باران و برف به زمین می‌رسد، می‌تواند بار الکتریکی ایجاد کند و با تحریک ذرات دیگر در هوا، رعد و برق را تولید کند. حرکت هوای گرم و رطوبت در کوهستان می‌تواند باعث تشدید رعد و برق شود.

تفاوت آذرخش با تندر

آذرخش: به تخلیه الکتریسیته بین ابر و زمین می‌گویند که از آن تحت عنوان «صاعقه» یا «رعد و برق» نیز یاد می‌شود.

تندر: به تخلیه الکتریسیته بین دو ابر و یا در حالت خاص به تخلیه الکتریسیته «درون یک ابر بسیار بزرگ» می‌گویند.

اگر مابین دیدن و شنیدن رعد، یک ثانیه فاصله باشد، فاصله آن از شخص در حدود ۳۳۰ متر است (سرعت صوت). هر قدر فاصله میان ما با کانون آذرخش کمتر بوده و جهت حرکت ابرهای خطرناک نیز به سمت ما باشد؛ باید بدانیم با شرایط دشوارتری مواجه خواهیم بود. شدت جریان الکتریکی در رعد و برق ممکن است بین ۱۰۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ آمپر باشد.

هوایی که نور برق از میان آن می‌گذرد به شدت گرم می‌شود. جریان الکتریکی شدید میزان حرارت هوا را در کانالی که برق از آن عبور می‌کند برای مدت یک میلی‌ثانیه تا ۳۰۰۰۰ درجه سانتی‌گراد بالا می‌برد.

هوایی که بطور ناگهانی به این میزان گرم می‌شود به سرعت منبسط شده و ضربه‌ای به هوای اطراف می‌زند و امواجی را با فشار بین ۱۰ تا ۳۰ اتمسفر به وجود می‌آورد. بر اثر برخورد ابرهای دارای بارهای غیر همنام، واکنش‌های الکتریکی شدیدی به صورت نور و صدای شدید بنام صاعقه یا رعد و برق تولید می‌گردد که با نور و صدای شدید همراه است.

نشانه‌های آذرخش و توفان تندری

• جذب الکتریسیته: در تماس بدن با صخره‌ها و سنگ‌های تیز، نوع خاصی از گزیدگی و برق گرفتگی ضعیف احساس می‌شود.
• استشمام بوی سیر مانند در هوا (به علت وجود گاز اوزون)
• مشاهده هاله نور آبی رنگ پیرامون اجسام فلزی یا نوک تیز
• شنیدن صدای وز وز در هوا
• مشاهده ابر گل کلمی شکل در آسمان به ویژه ابر سندانی شکل
• سیخ شدن موهای سر و بدن
• از کار افتادن ناگهانی دستگاه‌های الکتریکی مانند: دستگاه جی‌پی‌اس (GPS)، دوربین، تلفن همراه، رادیو، چراغ پیشانی

آذرخش‌های رنگین

تنوع رنگ آذرخش‌ها و تندرها، توضیحات جالبی در پی دارد. این رنگ‌ها حاشیه‌ای بر رنگ سفید مرکزی بوده و معمولاً شامل رنگ‌های آبی، زرد و بنفش هستند. بنفش، خنک‌ترین و سرخ داغ‌ترین رعد و برق‌ها می‌باشند. رنگ آذرخش (صاعقه) به عوامل محیطی نیز بستگی دارد:

• بروز صاعقه آبی به معنی شرایط رگبار و تگرگ است.
• بروز صاعقه قرمز به معنی بارش باران است.
• بروز صاعقه زرد به معنی وجود گرد و غبار در هوا است.
• برزو صاعقه سفید به معنی خشکی و عدم رطوبت است و اغلب باعث آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌شود.

قبل از ترک خانه

به عنوان کوهنورد، ما تمایل داریم به ارتفاعات بلند و دور از شهر صعود کنیم. بزرگترین ابزاری که برای به حداکثر رساندن ایمنی داریم، برنامه‌ریزی برای صعود موفق قبل از ترک خانه است.

آب و هوای کوه را قبل از رفتن به قله بررسی کنید. اگر رعد و برق در کوهستان پیش‌بینی می‌شود، مسیر برنامه خود را به یک منطقه دیگر یا مسیری در سطح پایین‌تر تغییر دهید.

در مناطق کوهستانی، رعد و برق معمولا در اوایل بعد از ظهر ایجاد می‌شود، بنابراین برنامه‌ریزی کنید که در اوایل روز کوهنوردی کنید و تا ظهر از کوه پایین بیایید.

بسیاری از ما متخصص هواشناسی نیستیم، اما زمان زیادی را در کوهستان می‌گذرانیم. بنابراین حتی اگر رعد و برق در کوهستان پیش‌بینی نمی‌شود، مراقب آن دسته از ابرهای کومولونیمبوس باشید، به‌ویژه در یک بعد از ظهر گرم تابستان یا حتی زمستان.

شرایط گرفتار در کوه

وقتی ابرهای خاکستری تیره بزرگی را در راه می‌بینید که نشان دهنده طوفان هستند، یا به محض باریدن اولین قطره‌های باران، قبل از خیس شدن پانچو یا کاپشن خود را بپوشید تا خشک بمانید، زیرا رطوبت یک هادی است.

با اضافه کردن یک لایه گرم زیر لباس ضد آب خود برای کاهش دما آماده شوید. در نهایت، برای اطمینان از خشک ماندن وسایل داخل کیفتان، می‌توانید با یک کاور ضد باران از آن محافظت کنید.

اگر در یک خط الرأس یا در یک منطقه باز مانند قله، چمنزار مرتفع یا روی یک دریاچه هستید، به منطقه‌ای که سرپناه دارد عقب‌نشینی کنید. سعی کنید زودتر از یال‌ ها، قله‌ها و مناطق مرتفع پایین بیایید. غارهای کم عمق به اندازه کافی خوب نیستند. رعد و برق می‌تواند به اطراف برخورد کند و به شما ضربه بزند.

اشیاء فلزی مثل تبر یخ، باتوم، تیرک چادر، کرامپون‌ و تجهیزات کوهنوردی را تا پایان طوفان دور از خود قرار دهید. تلفن همراه را در حالت هواپیما قرار دهید. تلفن همراه می‌تواند رعد و برق را جذب کند.

به دنبال پناهگاه باشید. ساختمان ایمن ساختمانی است که کاملاً محصور و دارای برق و لوله‌کشی باشد. وسیله نقلیه با سقف سخت نیز مکان امنی است. سازه‌های نیمه باز ایمن نیستند.

اگر نزدیک وسیله نقلیه خود هستید، سوار شوید و شیشه‌ها را بالا بکشید و در طول طوفان به هیچ فلزی دست نزنید. اگر تنها پناهگاه شما در نزدیکی یک سازه بتنی است، مطمئن شوید که دیوارها را لمس نکنید، جریان‌های صاعقه می‌توانند از سیم کشی فلزی که اغلب در بتن یافت می‌شود عبور کنند.

شرایط گرفتار در کمپ

فرض کنید که در وسط یک جنگل کمپ می‌زنید و هیچ فضای داخلی یا وسیله نقلیه‌ای در اطراف وجود ندارد. اگر در چادر خود هستید، بیرون بروید میله‌های چادر رعد و برق را جذب می‌کنند. چمباتمه بزنید. روی زمین خم شوید و وزن خود را روی زانوهای پا قرار دهید، پاها را کنار هم قرار دهید، سرتان را پایین بیاورید و گوش‌ها را بپوشانید.

خم شدن روی کوله احتمال ضربه خوردن را کاهش نمی‌دهد، اما اگر یک پد فوم دارید، می‌توانید روی آن خم شوید تا تاثیر جریان زمین را کاهش دهید. از همنوردان خود چند متر فاصله داشته باشید و دورتر از یکدیگر پناه یگیرید.

اگر نمی‌توانید سرپناهی پیدا کنید، به دنبال محافظت در دره یا فرورفتگی در زمین باشید. از آب و درختان یا سایر اشیاء بلند خودداری کنید. آب رسانای برق خواهد بود.

قانون ۳۰/۳۰

قانون ۳۰ در ۳۰ یکی از قوانین ایمنی در هنگام طوفان و رعد و برق در کوهستان است. بر اساس این قانون، در صورت شنیدن صدای رعد، باید به سرعت به دنبال محل امن حرکت کنید و در آنجا حداقل ۳۰ دقیقه منتظر بمانید تا مطمئن شوید هیچ خطری وجود ندارد و سپس در صورت لزوم به کوهستان بازگردید.

ثانیه‌ها را از دیدن تا شنیدن رعد و برق بشمارید. در صورتی که فاصله شما با صوت رعد کمتر از ۳۰ ثانیه باشد، باید فوراً به محل امن حرکت کنید و در پناهگاه باشید. هر ۵ ثانیه فاصله یک مایل (حدود ۱٫۶ کیلومتر) را نشان می‌دهد.

محاسبات بالا راهنمایی مفیدی است، اما صاعقه می‌تواند تا ۱۴ کیلومتری طوفان برخورد کند. علاوه بر این، ممکن است نتوانید صدای رعد و برق را در اثر صدای باد بشنوید.

اگر کوهنورد در کوه گرفتار رعد و برق شد، اولین کاری که باید انجام دهد این است که به یک منطقه امن منتقل شود. در صورتی که زمین مرطوب باشد، باید فاصله‌ی حداقل چند متری از سایر افراد یا اشیاء نگه داشته شود.

پس از انتقال کوهنورد به یک منطقه امن، باید به دنبال درمان هر آسیبی بود. در صورتی که بیهوش شده است، باید تنفس و نبض او را بررسی کنید و در صورت لزوم عمل احیا را شروع کنید.

دو چیز بر آسیب وارد شده به بدن توسط برق صاعقه حاکم است: مقدار برق و قسمتی از بدن که تحت تأثیر قرار می‌گیرد. تلفات و جراحات ناشی از رعد و برق در کوهستان به دلیل ولتاژ بالای برق، گرما و انفجار هوا رخ می‌دهد.

در حالی که سوختگی، از دست دادن موقت شنوایی، بیهوشی و آسیب‌های جسمی و روانی دیگر ممکن است رخ دهد، جدی‌ترین مشکلات ایست قلبی و ایست تنفسی است، بنابراین مهم‌ترین کمک اولیه CPR است.

در اثر حرکت دادن فرد احتمال شکستگی و قطع نخاع وجود دارد. بررسی کنید و کمک‌های اولیه را برای سوختگی انجام دهید. اطراف جواهرات، سگک‌ها، و به خصوص انگشتان دست و پا را بررسی کنید. شوک را درمان کنید، قربانی را گرم و آرام نگه دارید.

اصول پیشگیری

در صورتی که برای کوهنوردی به مناطق با خطر بالای رعد و برق می‌روید، باید از محافظ برای جلوگیری از برق‌گیری استفاده کنید.

در سفری چند روزه، زمانی که برنامه‌ریزی برای آب و هوا سخت‌تر است، وسایل خود را با خیال راحت در کیسه‌های ضد آب نگهداری کنید. ممکن است لازم باشد یک جفت شلوار ضد آب نیز بردارید.

اگر در فضای باز و در دامان طبیعت هستید، ممکن است نخستین مکان امن با دیدن صاعقه، پناه گرفتن در زیر یک درخت تنومند به نظر برسد. اما آزمایش‌ها چنین اقدامی را توصیه نمی‌کنند. تنه درختان از حدود ۲۰ درصد آب تشکیل شده‌اند و این در حالی است که بدن ما از حدود ۷۳ درصد آب تشکیل شده است.

آب یکی از بهترین هادی‌های الکتریسیته است. وقتی صاعقه در راه رسیدن به سطح زمین به دنبال یافتن راه‌هایی سریع‌تر می‌گردد، پس از عبور از تنه درخت (حاوی ۲۰ درصد آب) خیلی سریع جذب هادی الکتریکی بهتری چون بدن انسان (حاوی حدود ۷۳ درصد آب) می‌شود. به هنگام وقوع رعد و برق در فضای باز، پناه گرفتن در زیر یک درخت می‌تواند خطرناک‌تر از آنچه که تصور می‌کردیم باشد.

بر همین اساس، بهترین پناهگاه برای مصون ماندن از صاعقه، جایی است که هادی‌های الکتریسیته قوی‌تری میان بدن انسان و صاعقه در آنجا موجود باشد. بدین ترتیب صاعقه سریعترین راه برای انتقال به زمین را انتخاب خواهد کرد و ما از گزند آن مصون خواهیم ماند. برای مثال، اگر خودرویی در نزدیکی شما قرار دارد، بهترین مکان برای پناه گرفتن، خزیدن به داخل خودرو است.

بدنه فلزی خودرو هادی قوی‌تری از بدن شما برای انتقال صاعقه به زمین است. به همین منظور از دیرباز، خودروهای باربری با آویزان کردن زنجیری از اگزوز خودروی خود سعی می‌کردند که راه تماس بدنه فلزی خودرو و زمین را برای عبور صاعقه مهیاتر کنند و به همین ترتیب آنتن‌های بر فراز ساختمان‌ها و سایر تجهیزات ضد صاعقه.

نقش آموزش در افزایش ضریب ایمنی

در کوهستان تغییرات دما و شرایط جوی شدیدتر می‌باشد. شناخت دقیق ابرهای خطرناک، به ویژه در مناطق مرتفع و کوهستانی؛ نیازمند کسب تجربه و دانش است. تجربه و دانشی که قدرت تصمیم‌گیری فرد را در موقع حساس و بحرانی، تقویت کند. حضور در کلاس‌های تخصصی مانند هواشناسی کوهستان و همچنین انجام مطالعه مداوم در زمینه‌های مرتبط، یکی از پیش‌شرط‌های کسب موفقیت و مهارت در کوهنوردی می‌باشد.

در پیمایش دره‌ها، به ویژه دره پرشیب و بی‌گریزگاه باید به وضع هوا و پیش‌بینی سازمان‌های هواشناسی توجه داشت؛ خطر باران را جدی گرفت و به افراد شرکت کننده گوشزد کرد که برنامه می‌تواند در هر لحظه لغو شود.

ارتقای ایمنی

ایمنی وضعیتی پویاست و تنها به معنی فقدان آسیب‌ها و خطرات نمی‌باشد. ارتقای ایمنی فرآیندی است که هدف آن، اطمینان از وجود و حفظ شرایط ایده‌آلی از ایمنی می‌باشد. پیش از حضور در طبیعت، نسبت به شناخت خطرات پنهان و آشکار موجود در طبیعت و شیوه‌های برخورد ایمن با آن‌ها اقدام شود.

در کل، باید همیشه به دنبال راهنمایی‌ها و موارد ایمنی برای کوهنوردی در مناطق با خطر بالا رعد و برق در کوهستان باشید و از ایجاد هرگونه خطر برای خود و دوستانتان پرهیز کنید.

منابع: climbing.com ,mountaineering.scot ,mojagear.com، انجمن پزشکی کوهستان
گردآوری و ترجمه: پریسا رهبری