حیات وحش البرز شرقی | گنجینهای از گونههای نادر ایران
حیات وحش البرز شرقی یکی از غنیترین و متنوعترین مجموعههای زیستی در ایران به شمار میرود.
این بخش از رشتهکوه عظیم البرز، با پوشش گیاهی متنوع، اقلیمهای متفاوت و ارتفاعات چشمگیر، مأمن صدها گونه جانوری است که از کوهستانهای مرتفع تا دشتها و جنگلهای انبوه پراکندهاند. البرز شرقی در واقع یکی از آخرین پناهگاههای حیات وحش خالص و بکر ایران است؛ جایی که هنوز میتوان رد پای پلنگ ایرانی، صدای کبک درهها و پرواز عقاب را در آسمان دید.
رشتهکوه البرز یکی از باارزشترین اکوسیستمهای کوهستانی ایران است که از غرب به شرق امتداد دارد. بخش شرقی البرز، نسبت به بخشهای مرکزی و غربی، ارتفاعات کمتر، تراکم جنگلی متفاوتتر، و شرایط اقلیمی میانهکوهستانیتری دارد.
در این منطقه، طیف وسیعی از زیستگاهها شامل جنگلهای هیرکانی، مراتع کوهپایهای، درهها و آبراههها، و حوزههای سنگی وجود دارند. این تنوع زیستگاهی امکان زیست برای گونههای مختلف از پستانداران کوچک و بزرگ تا پرندگان شکاری، خزندگان و دوزیستان را فراهم میکند. اهمیت حفاظت از این منطقه از چند جهت است:
- پل ارتباطی گونهها بین البرز مرکزی و بخشهای شمالی
- زیستگاه گونههای در معرض تهدید
- تأمین خدمات اکوسیستم مانند حفظ منابع آب، کنترل فرسایش و حفظ پوشش گیاهی
- پتانسیل برای توسعه اکوتوریسم علمی و طبیعی
موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای طبیعی البرز شرقی
رشتهکوه البرز از غرب تا شرق ایران امتداد دارد و بخش شرقی آن از منطقه فیروزکوه و شهمیرزاد آغاز شده و تا ارتفاعات بجنورد و پارک ملی گلستان امتداد مییابد. در این ناحیه، تنوع ارتفاعی از کمتر از ۳۰۰ متر تا حدود ۴۰۰۰ متر متغیر است. همین اختلاف ارتفاع، سبب ایجاد زیستگاههایی متنوع از جنگلهای خزری تا مراتع مرتفع کوهستانی شده است.
آبوهوای البرز شرقی در نواحی شمالی مرطوب و خنک و در نواحی جنوبی خشکتر است. وجود رودخانههای دائمی مانند رودخانه اترک، چالوس و حبلهرود، پوشش گیاهی متنوعی از جنگلهای بلوط، ممرز، راش و زالزالک را پدید آورده که مأمن امنی برای انواع جانوران است.
پوشش گیاهی غالب منطقه شامل جنگلهای هیرکانی (در بخشهای مرطوبتر)، جنگل مخلوط و درختان برگریز، بوتهزارها، درختچهها و مرتعهای کوهستانی است. این پوشش گیاهی برای تغذیه و زیست بسیاری از گونهها حیاتی است.
گونههای جانوری البرز شرقی
در ادامه، گونههای شاخص و مهم منطقه را در گروههای مختلف بررسی میکنیم:
پستانداران شاخص در حیات وحش البرز شرقی
پلنگ ایرانی؛ سلطان بیچونوچرای البرز شرقی
یکی از نمادهای اصلی حیات وحش البرز شرقی پلنگ ایرانی است. این گربهسان باشکوه در مناطق مرتفع، صخرهای و کمرفتوآمد حضور دارد.
گزارشهای متعددی از مشاهده پلنگ در منطقه خوشییلاق، پارک ملی گلستان، شاهرود و کالپوش ثبت شده است. غذای اصلی او شامل بز کوهی، قوچ و میش و گاهی جوندگان بزرگ است.
خرس قهوهای
خرس قهوهای یکی دیگر از پستانداران مهم البرز شرقی است که بیشتر در جنگلهای شمالی و مناطق مرتفع گلستان و شاهرود دیده میشود. یکی از زیستگاههای خرس قهوهای در ارتفاعات شاهوار سمنان بوده که مکرر توسط کوهنوردان و محلیها مشاهده شده است.
این جانور در تابستانها به دنبال میوه، عسل و حشرات میگردد و در زمستان به خواب زمستانی فرو میرود.
بز کوهی و کل و بز البرزی
بز کوهی و قوچ و میش البرزی در دامنههای صخرهای و مناطق مرتفع البرز شرقی زندگی میکنند. این گونهها طعمه اصلی پلنگ و گرگ هستند و نقش مهمی در تعادل اکولوژیکی منطقه دارند.
زیستگاههای اصلی آنها در مناطق حفاظتشده خوشییلاق و جهاننما است.
گرگ، شغال و روباه سرخ
در دشتها و مناطق نیمهبیابانی البرز شرقی، حضور گرگ خاکستری، شغال طلایی و روباه سرخ رایج است.
این گوشتخواران با رژیم غذایی متنوع از لاشهخواری تا شکار جوندگان، نقش مهمی در جلوگیری از افزایش جمعیت حیوانات کوچک ایفا میکنند.
گراز، سمور سنگی و تشی
در جنگلهای انبوهتر شمالی، گراز به وفور دیده میشود. سمور سنگی با پوست زیبایش از جمله گونههای کمجمعیت و ارزشمند است. همچنین تشی (خارپشت ایرانی) از پستانداران شبزی است که در دامنههای جنوبی البرز شرقی زندگی میکند.
سیاهگوش
سیاهگوش گونهای مهم از گربهسانان است که در زیستگاههای جنگلی و سنگی منطقه البرز شرقی دیده شده است.
دیگر پستانداران کوچکتر
گونههایی مانند جوندگان (موشها، خوکچهها و …)، خفاشها، گربه جنگلی و گونههای بیمهره و پستانداران کوچک نیز در منطقه وجود دارند، اما در منابع عمومی از آنها به تفصیل نام برده نشده است.
پرندگان زیبای البرز شرقی
پرندگان این منطقه جلوهای خاص از تنوع زیستی البرز شرقی را به نمایش میگذارند. تاکنون بیش از ۲۵۰ گونه پرنده در این منطقه شناسایی شده است.
پرندگان شکاری
در میان آسمان مناطق کوهستانی، پرواز عقاب طلایی، شاهین، سارگپه، کرکس مصری و بالابان چشمنواز است. این پرندگان در صخرههای بلند لانه میسازند و از جوندگان، مارها و پرندگان کوچک تغذیه میکنند.
کبک، تیهو و بلدرچین
در دامنهها، مناطق کوهپایهای و تپههای خشکتر، کبک، تیهو و بلدرچین ایرانی فراواناند. آواز کبک در فصل بهار یکی از نشانههای حیات پرجنبوجوش کوهستان است.
پرندگان جنگلی و تالابی
در شمال البرز شرقی و محدوده پارک ملی گلستان، که پوشش گیاهی انبوهتری دارند، گونههایی مانند دارکوب سبز، جغد، توکا، سینهسرخ، حواصیل خاکستری، باکلان و اردک مرمری دیده میشوند.
پرندگان مهاجر نیز در زمستان از سیبری به این منطقه پناه میآورند.
خزندگان و دوزیستان البرز شرقی
اقلیم منطقه البرز شرقی، به ویژه بخشهای صخرهای، کوهپایهای و مجاورت آبراههها، زمینه زیست برای گونههای خزنده و دوزیست را فراهم میکند:
- مار جعفری، افعی البرزی، و مار پلنگی از جمله مارهای شاخص منطقهاند.
- لاکپشت خزری و لاکپشت برکهای اروپایی در زیستگاههای مرطوب شمالی زندگی میکنند.
- از میان دوزیستان میتوان به وزغ سبز آسیایی و قورباغه مردابی اشاره کرد که در رودخانهها و چشمهها پراکندهاند.
- گونههایی از بزمجه و مارمولک نیز در زیستگاههای خشکتر و سنگی منطقه زندگی میکنند.
آبزیان
در نواحی که رودخانهها، جویبارها و منابع آبی وجود دارد، چند گونه ماهی بومی و آبزی ممکن است زیست کنند:
ماهی قزلآلای خالدار
یکی از مهمترین گونههای آب سرد کوهستانی است که در بسیاری از رودخانههای ایران حضور دارد.
ماهیان بومی کوچکتر و گونههای آب شیرین محلی
منابع دقیق در مورد گونههای خاص منطقه شرقی در دسترس نیست، اما احتمال حضور آنها زیاد است.
حشرات و بیمهرگان شاخص
البرز شرقی با گلها و پوشش گیاهی غنی، زیستگاه صدها گونه از پروانهها، زنبورها، ملخها و سوسکها است. بسیاری از این گونهها نقش مهمی در گردهافشانی و حفظ تعادل اکوسیستم دارند.
گونههایی از پروانه دمچناری، ملخ آبی البرزی و زنبورهای بومی گردهافشان از جمله حشرات ویژه این ناحیهاند.
مناطق حفاظتشده و پارکهای ملی مهم در البرز شرقی
پارک ملی گلستان
پارک ملی گلستان از قدیمیترین و بزرگترین پارکهای ملی ایران است که در سال ۱۳۳۶ به عنوان منطقه حفاظتشده معرفی شد و در سال ۱۳۵۴ نام آن از «پارک وحش» به «پارک ملی» تغییر یافت.
این جنگل حفاظتشده ۹۰۰ کیلومتر مربع یعنی بیشتر از شهر تهران مساحت دارد و نام آن در فهرست میراث طبیعی ایران به ثبت رسیده است.
قدیمیترین پارک ملی ایران، با بیش از ۱۳۵۰ گونه گیاهی و حدود ۳۰۰ گونه جانوری، قلب تپنده حیات وحش البرز شرقی است. پلنگ، خرس قهوهای، گوزن زرد، مرال و شوکا در این منطقه زیست میکنند.
پارک ملی گلستان یکی از ۳۱ منطقه حفاظتشده در ایران و زیستگاه ۱۹ گونه از حیوانات ایرانی در معرض انقراض است. این پارک از نظر اکوسیستم و تنوع گونههای گیاهی و جانوری، به عنوان یکی از ۱۰ پارک طبیعی برتر جهان شناخت میشود و نام آن در فهرست ۵۰ ذخیرهگاه مهم طبیعی جهان یونسکو به ثبت رسیده است.
منطقه حفاظتشده خوشییلاق
در مرز استانهای سمنان و گلستان قرار دارد و یکی از اصلیترین زیستگاههای پلنگ ایرانی است. وجود مراتع مرتفع، درههای عمیق و پوشش گیاهی متنوع، محیطی امن برای گونههای در خطر انقراض فراهم کرده است.
منطقه حفاظت شده خارتوران (پارک ملی توران)
منطقه خارتوران شاهرود با یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار وسعت بزرگترین ذخیرهگاه زیست کره کشور است و گونههای نادر جانوری و ۴۰۰ گونه جانوری را در خود جای داده است.
منطقه خارتوران در منتهیالیه شرق استان سمنان و در ۲۵۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان شاهرود در مجاورت استان خراسان واقع شده است.
اگرچه بخشی از آن در نواحی جنوبی البرز شرقی قرار دارد، اما تنوع جانوری این منطقه به گستره البرز شرقی پیوند دارد. یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی و جبیر در بخشهای شرقی و جنوبی آن دیده میشوند.
تهدیدها و چالشهای حفاظت از حیات وحش البرز شرقی
با وجود ارزش زیستی بینظیر، حیات وحش البرز شرقی با چالشهای متعددی روبهرو است:
- شکار غیرمجاز که بهویژه گونههایی مانند پلنگ، خرس، بز کوهی و کبک را تهدید میکند.
- تخریب زیستگاهها بهدلیل گسترش مناطق مسکونی، چرای بیش از حد دام، جادهسازی، تخریب جنگلها و فعالیتهای معدنی.
- تغییرات اقلیمی و خشکسالی، کاهش بارشها و تغییر الگوهای آب و هوایی باعث کمبود منابع آبی و گیاهی شده و حیوانات را مجبور به حرکت به نواحی نزدیکتر به انسانها میکند.
- تصادفات جادهای، بهویژه در محورهای منتهی به پارک ملی گلستان، که جان بسیاری از گونهها را میگیرد.
- آلودگی آب و خاک ورود پسابهای صنعتی و کشاورزی به منابع آبی میتواند سلامت اکوسیستم را به خطر اندازد.
- جزیرهای شدن زیستگاهها، جدا شدن بخشهایی از زیستگاهها به خاطر موانع انسانی باعث کاهش تبادل ژنتیکی بین جمعیتها میشود.
اهمیت حفاظت و آینده حیات وحش البرز شرقی
نجات حیات وحش البرز شرقی نیازمند همکاری گسترده میان مردم محلی، سازمانهای محیط زیست و گردشگران طبیعتدوست است. آموزش جوامع بومی درباره ارزش گونهها، کنترل شکار، و توسعه گردشگری مسئولانه میتواند آیندهای پایدار برای این گنجینه زیستی رقم بزند.
البرز شرقی، نهتنها بخشی از جغرافیای ایران، بلکه بخشی از هویت طبیعی و زیستی کشور است. حفظ این میراث، یعنی پاسداری از زندگی، زیبایی و تعادل طبیعت در ایران.
راهکارهای حفاظت و مدیریت
برای حفظ و ارتقای وضعیت حیات وحش در البرز شرقی، پیشنهادات زیر میتواند مؤثر باشد:
تقویت مناطق تحت حفاظت: تعیین مناطق حفاظتشده و تأمین بودجه و نیروی انسانی برای نظارت مستمر بر آنها.
مشارکت جوامع محلی: آموزش و توانمندسازی جوامع محلی برای مشارکت در حفاظت و نظارت، کاهش تعارض بین انسان و حیوان.
پایش و تحقیق علمی: نصب دوربینهای تلهای، مطالعات ژنتیکی و جمعیتی برای شناخت بهتر از گونهها و روند جمعیتی آنها.
ایجاد راهگاهها و پلهای زیستی: برای کاهش تلفات جادهای و اتصال زیستگاههای مجزا.
اجرای قوانین شکار و برخورد با تخلفات: تشدید مجازاتها و نظارت سختگیرانهتر بر شکار غیرمجاز.
بازسازی زیستگاه و مدیریت پوشش گیاهی: کاشت گونههای بومی و جلوگیری از فرسایش، ایجاد منابع غذایی و پناهگاهها.
مدیریت منابع آبی: حفاظت از چشمهها، رودخانهها و تأمین روانآب با استفاده از روشهای پایدار.
جمعبندی
در پایان باید گفت که حیات وحش البرز شرقی بهواسطه تنوع زیستی فراوان، گونههای نادر و اکوسیستمهای منحصربهفردش، یکی از ارزشمندترین بخشهای طبیعت ایران است.
این منطقه نیازمند توجه و حمایت دائمی است تا صدای پرندگان، رد پای پلنگ، و نفس درختانش برای همیشه در ایران باقی بماند.
نویسنده: حامد اسپرهم