آشنایی با روشهای تقسیم بندی کوههای ایران
در اینجا قصد داریم تا به مقوله جدیدی تحت عنوان روشهای تقسیم بندی کوههای ایران که مبتنی بر فرهنگ و آداب و رسوم از یک سو و وجود یک سری شاخصه‌های کوهستانی متفاوت از سوی دیگر مرتبط می‌گردد بپردازیم.
از دیدگاه جغرافی‌دانان رشته کوههای ایران مشتمل بر دو بخش است و مابقی به چند رشته در مرکز ایران محدود می‌شود.
- رشته کوه البرز که از آذربایجان شروع و تا خراسان امتداد می‌یابد؛
- رشته کوه زاگرس که از همین منطقه شروع و تا حوالی کرمان و خلیج فارس ادامه دارد.
رشته کوه البرز به بخش‌های شرقی و مرکزی و غربی تقسیم می‌شود که سراسر جناح جنوبی (مجموعه‌ای از علی‌آباد کتول تا شهرستان آستارا) را می‌پوشاند و زاگرس را اسامی گوناگون از کوههای لرستان و کردستان گرفته تا فارس و بویراحمد را در بر می‌گیرد.
در این تقسیم بندی کوههای ایران بخشی از ارتفاعات جنوب شرقی ایران نیز جزء کوههای زاگرس به حساب می‌آیند.
این یک نوع نگرش به محیط جغرافیایی ایران به صورتی ساده و قابل فهم برای عموم است، اما منظور ما در این بحث تنها ارائه تعریفی ساده نیست، بلکه جلب توجه کلیه علاقمندان به طبیعت و کارشناسی قابل بحث ایران در اولویت نخست قرار دارد.
مقوله جدیدتری که می‌باید از آن تحت عنوان روش تقسیم بندی کوههای ایران نام برد مبتنی بر دیدگاه خاصی است مرتبط با فرهنگ و آداب و رسوم از یکسو و وجود یکسری شاخصهای کوهستانی متفاوت از سوی دیگر. از جمله این شاخصه‌ها که می‌باید از آن به عنوان شاخصهای تفکیکی منطقه‌ای نام برد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
شاخصهای تفکیکی منطقه‌ای
۱. کاربرد شاخصه گسست
منظور از گسست در یک منطقه، جدا شدن یک ناحیه کوهستانی به همراه تمامی روستاها و شهرهای آن توسط بیابان‌های اطراف یا زمین‌ها و دشتهای مرتفع و یا کویرها از سایر مناطق مجاور است.
بدینگونه این قسمت از سایر نواحی جدا شده و با ارتباط به موقعیت فرهنگی منطقه، به خوبی در خواهیم یافت که تا چه میزان عوامل جغرافیایی بر بینش فرهنگی مردم و روش نگریستن آنها به مناطق طبیعی یک ناحیه با سایر نواحی تأثیر می‌گذارد.
۲. کاربرد رودخانه‌ای
در روش رودخانه‌ای، که از آن در ارتفاعات هیمالیا نیز استفاده‌های فراوان گردیده، نشان دادن و هرچه محدودتر کردن منطقه، به منظور دقت بیشتر بر روی مناطق کوچکتر، مد نظر قرار می‌گیرد.
این روش تقسیم بندی مناطق طبیعی توسط رودخانه‌ها باعث می‌شود تا ضمن جداسازی یک ناحیه بزرگ به قسمت‌های کوچکتر، بررسی ارتفاعات یک ناحیه بیشتر به سمتی که مردمان و یا به قولی ایل‌ها و طوایف مشخص‌تری در آن اقامت دارند معطوف گردد.
۳. کاربرد گردنه‌ای
از جمله روش‌هایی که معمولاً با روش رودخانه‌ای تلفیق می‌گردد، روش جداسازی دو منطقه از یکدیگر و یا نقطه اتصال دو رشته در محلی به نام گردنه است. گردنه‌ها ارتفاعات را از دو ناحیه مهم به یکدیگر متصل می‌سازند.
۴. کاربرد جاده‌ای
از این روش بیشتر به منظور مشخص کردن محدوده یک منطقه استفاده می‌شود که به دلیل تنوع و گاه تعدد جاده‌ها از موضوعیت کوهشناسی خاصی برخوردار نیست.
۵. کاربرد منفرد
در بعضی از نقاط روی یک نقشه جغرافیایی مجموعه‌ای کوهستانی به صورت تک قرار دارد که به کلی با سایر ارتفاعات آن ناحیه متفاوت است و اگرچه توسط بیابان و دشتها از یکدیگر جدا می‌شوند اما به دلیل کوچک و محدود بودن، می‌باید از لفظ منفرد برای شناخت موقعیت مکانی آن استفاده گردد.
۶. کاربرد ملیتی
در این روش با توجه به وجود ارتفاعات، یک ناحیه کاملا مشخص، به لحاظ فرم و ساختار انسانی آن مورد توجه قرار می‌گیرد و منابع طبیعی آن تحت این شاخصه تعریف می‌شوند.
بنابراین با شناخت مجموعه‌ای از عوامل شش‌گانه کاربردهای سازنده و جداکننده مناطق کوهشناسی یا منطقه شناسی در ایران، ضمن آشنایی خوانندگان با هشت قسمت اصلی کوههای ایران، کاربرد شاخصه‌های یادشده مورد توجه قرار می‌گیرد.
رشته کوه های ایران را می‌توان از دیدگاه کوهشناسی به ۸ قسمت کاملاً مجزا از یکدیگر تقسیم کرد.
هشت قسمت اصلی کوههای ایران
- رشته کوه البرز
- رشته کوه زاگرس یا لرستان بزرگ
- قلل ممتد مرکزی
- کوههای خراسان
- کوههای نوار مرزی آذربایجان غربی
- کوههای کردستان و کرمانشاه
- کوههای کرمان
- قلل منفرد یا مجموعه‌های منفرد
فرآیند تقسیم‌بندی هریک از مجموعه‌ها به سیستم کاربردهای شاخصهای معطوف می‌گردد. در این بخش موارد هشت‌گانه یادشده به صورت جداگانه و به شرح ذیل مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند.
۱. البرز (شامل پنج قسمت متفاوت)
رشته کوههای البرز از شرق به غرب پنج قسمت متفاوت به اسامی البرز شرقی، کوههای فیروزکوه، البرز مرکزی، البرز غربی و کوههای گیلان را شامل می‌شوند.
الف) البرز شرقی
مجموعه بزرگ البرز شرقی ناحیه‌ای کوهستانی و جنگلی است که به سه قسمت از شمال به جنگل، از مرکز به نواحی مرتفع کوهستانی و از جنوب به لبه دشتها و قسمت‌های کویری محدود می‌گردد. این قسمت از البرز در بین سه استان گلستان و مازندران از شمال و سمنان از جنوب قرار داشته و دارای آب و هوای معتدل می‌باشد.
شروع البرز شرقی از سمت شرق از دره رودخانه «خانه دژ» آغاز شده و در محدوده‌ای در حد فاصل دو جاده از شمال (حدفاصل علی‌آباد کتول به گرگان و ساری تا قائمشهر) و از جنوب (حدفاصل شاهرود تا گرمسار) و از شرق بین علی‌آباد تا شاهرود و از غرب توسط رودخانه تالار تا گردنه گدوک (جداکننده این قسمت از کوههای فیروزکوه) متفاوت است.
از جمله ارتفاعات مهم این بخش باید از قلل شاهوار، شاهکوه، چالویی و بادله کوه گرفته تا قدمگاه، نیزه‌وار، هما و تنگ مرز را نام برد که هر یک در نقطه‌ای خاص در مراکز کوهستانی این ناحیه قرار دارند.
در دیدگاه علاقمندان به طبیعت و کوهنوردان نام البرز شرقی مترادف با ناحیه‌ای است که با عبور از کوههای آن از کویر به جنگل و در آخر به دریا می‌رسند، مسیری که بیشتر برای انجام برنامه‌های جذاب کوهپیمایی در این منطقه در نظر گرفته می‌شود.
نواحی جذاب و باشکوهی چون جنگل‌های ابر، درازنو و کیاسر و مناطق گردشگری از جمله دیباج، مجن، چشمه‌علی، فولادمحله و شهمیرزاد را در بر می‌گیرد.
منطقه البرز شرقی از پنج قسمت مشخص کوهستانی از شرق به غرب تشکیل شده که شامل مناطق زیر است:
- منطقه کوهستانی شاهوار و کوه یِزدگی تا دره مُجِن
- منطقه کوهستانی شاهکوه و چالوُیی تا دره دیباج
- منطقه پراکنده کوهستانی بادِله کوه تا دره کیاسر
- منطقه کوهستانی شهمیرزاد و قلل نیزه وار، نِرو، قدمگاه، سائوتاهما و دره گورسفید
- منطقه کوهستانی موسوم به تنگ مرز تا رودخانه حبله‌رود
ب) کوههای فیروزکوه
رشته کوههای موسوم به فیروزکوه به گونه‌ای فشرده و نسبتاً مرتفع در حدفاصل دو استان، از شمال به مازندران و از جنوب به تهران محدود می‌گردد. جناح شمالی آن ناحیه‌ای سراسر جنگلی و در جنوب کوهستانی است.
این بخش از کوههای البرز از سمت شرق توسط رودخانه تالار و گردنه گدوک و رودخانه حبله‌رود، از البرز شرقی مجزا می‌شود. از شمال محاط به جاده ارتباطی قائمشهر تا آمل و از سمت جنوب در حدفاصل شهرستان فیروزکوه تا دماوند و از سمت غرب نیز توسط رودخانه هراز و گردنه امامزاده هاشم و رودخانه موسوم به آن از البرز مرکزی مجزا می‌گردد.
رشته کوههای این منطقه با وجود نزدیک بودن آن به شهر تهران بسیار ناشناخته بوده و کم مورد بررسی قرار گرفته است. مرتفع‌ترین قله آن دوبرار به ارتفاع ۴۲۵۰ متر است. رشته‌کوه‌های این بخش از البرز به شش قسمت به شرح زیر تقسیم می‌شوند:
- رشته کوههای سوادکوه تا دره واشی
- قله میشینه مرگ تا دره رودخانه ارجمند
- قلل نِشِل در مجاورت دره رودخانه هراز
- ارتفاعات پاشوره تا دره لاسم
- ارتفاعات خط الرأس دوبرار (قره‌داغ یا ماز)
- خط الرأس زرین کوه
پ) البرز مرکزی
رشته کوههای البرز مرکزی به صورت فشرده و بسیار مرتفع در حد فاصل دو دره عمیق کوهستانی قرار دارند این محدوده از سمت شرقی به دره رودخانه هراز و گردنه امامزاده هاشم و رودخانه آن از سمت غرب به رودخانه چالوس و گردنه کندوان و رودخانه کرج به سمت شمال در حد فاصل شهرهای آمل تا چالوس و جنوب در حد فاصل شهرستان دماوند تا کلانشهر تهران و کرج قرار دارد.
بلندترین قله ایران دماوند به ارتفاع ۵۶۷۱ متر در این قسمت واقع شده است این کوهستان هم به شش منطقه به شرح زیر تقسیم می‌گردد:
- منطقه قله دماوند تا دشت لار – خط الرأس دوخواهران
- کوههای نور و کجور و قله وروشت
- کوههای لواسانات – مهرچال
- قلل خلنو و آزادکوه
- کوهستان توچال
رشته کوههای نور در شمال البرز مرکزی
این منطقه از البرز به دلیل نزدیک بودن به شهرهای تهران و کرج و آمل و راههای ساده دسترسی به آنها از بیشترین حد دسترسی علاقمندان به طبیعت و کوهنوردان برخوردار است.
قسمت شمالی آن که توسط جاده سراسری کجور از قسمت جنوبی آن جدا می‌گردد به گونه‌ای خاص تحت تأثیر فرهنگ مازنی قرار داشته، از فرم و ساختار جداگانه‌ای برخوردار بوده و شباهت چندانی به ارتفاعات البرز مرکزی ندارد.
ت) البرز غربی
این منطقه البرز نیز همچون ناحیه البرز شرقی از وسعت نسبتاً زیادی برخوردار است. به گونه‌ای که وسعت آن از شرق به دره رودخانه چالوس و گردنه کندوان و رودخانه کرج و از غرب به دره رودخانه سفیدرود، از جنوب در حدفاصل کرج تا قزوین و رودبار و از شمال به مسیری در میان شهرهای چالوس تا سیاهکل رشت می‌رسد.
منطقه بزرگ بسیار مشهور تخت سلیمان و علم کوه در این ناحیه قرار داشته و به علاوه تعداد زیادی از قلل مرتفع دیگر نیز در آن به چشم می‌خورند. رودخانه بزرگ شاهرود از مرکز آن عبور کرده و به سفیدرود می‌ریزد. مناطق کوهستانی آن از دیدگاه کوهشناسی به هشت قسمت مجزا می‌گردند:
- کوههای ساوجبلاغ تا دره طالقان و قله ناز
- کوههای طالقان تا الموت رود و قله شاه البرز
- قلل تخت سلیمان در کلاردشت تا ۳ هزار و تا قله علم کوه
- کوههای الموت سیالان و خشچال
- قله سماموس و اطراف تا اشکورات
- قله درفک
- منطقه کوهستانی چراکوه تا قله سرخه کوه هیر
- کوههای شمال قزوین
این منطقه به واسطه قرار گرفتن قلل تخت سلیمان و شاه البرز طالقان و همچنین کوههای الموت و قلعه حسن صباح در آن از اشتهار خاصی برخوردار است.
ث) کوههای گیلان
این قسمت را می‌توان آخرین بخش از البرز به حساب آورد که نسبت به سایر ارتفاعات البرز در ارتفاعی پایین‌تر و تحت پوشش نواحی جنگلی قرار گرفته است. بلندترین قله کوههای گیلان قله آق داغ با ارتفاع ۳۲۰۲ متر است.
این ناحیه که مردمان آن دو نژاد آذری و گیلکی را شامل می‌شوند تفاوت بسیار زیادی با سایر مناطق البرز و حتی البرز غربی دارد. به گونه‌ای که آن را از البرز غربی و کوههای آذربایجان جدا می‌کند.
رشته کوههای گیلان به پنج قسمت اساسی تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
- منطقه پشت کوه تا آب بر و قله پُشتِه کوه
- قله شاه معلم تا دره شاهرود
- آق داغ تا خلخال
- دلماده داغ
- باغروداغ تا اردبیل
محدوده این منطقه از سمت شرق به دره رودخانه سفیدرود، از جنوب به دره رودخانه قزل اوزن و بخشی از ناحیه کوهستان کوراییم، از غرب به شهرستان اردبیل و شمال در حد فاصل آستارا تا رشت قرار دارد.
زاگرس (یا همان لرستان بزرگ)
همانگونه که می‌دانیم زاگرس نامی تاریخی و باستانی است که بر فلات مرتفعی که از حوالی آذربایجان تا نزدیکی سواحل خلیج فارس از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد اطلاق می‌گردد. البته این نامی بسیار کلی است شبیه به این که از سمرقند و بخارا تا «آسام» هند نیز هیمالیا نام دارد که در واقع هلالی است که نیمی از آسیا را در می‌نوردد.
زاگرس به بخش‌های متفاوت از یکدیگر تقسیم می‌گردد که هر یک حاصل نوعی رویکرد خاص است که در این مبحث به آن از دیدگاه کوهشناسی می‌نگریم.
بر این اساس زاگرس اصلی در کوهشناسی منطقه‌ای است که از شمال در حوالی درود و ازنا (الیگودرز) توسط رودخانه موسوم به سزار آغاز شده و تا دره رودخانه گل آباد و شش پیر و ادامه آن فهلیان و در شمال شیراز به پایان می‌رسد.
این منطقه که از وسعت زیاد و ارتفاعات ناشناخته بسیاری برخوردار است به صورتی بیضی شکل و در حد فاصل دو جلگه اصفهان و خوزستان از شرق و غرب، و لرستان و فارس از شمال و جنوب واقع شده است.
از دیدگاه کوهشناسی می‌توان گفت ساختار زاگرس بنا به قرار گرفتن سه قله یا به قولی رشته یا خط‌الرأس بسیار معروف اشترانکوه، زردکوه و دنا در محدوده آن و نیز سایر ارتفاعات اطراف آن و همچنین وجود رودخانه‌ها و گردنه‌های مهم به سه بخش مجزا از یکدیگر بر اساس تفاوت‌های نژادی و نوع و ساختار یا جنس هر کوه و منطقه تقسیم می‌گردد. این سه قسمت عبارتند از:
- زاگرس شمالی
- زاگرس مرکزی
- زاگرس جنوبی
زاگرس شمالی
زاگرس شمالی منطقه‌ای است نسبتاً کوچکتر از دو زاگرس دیگر. این منطقه از سمت شمال و غرب به دره رودخانه سزار، از جنوب به دره عمیق و بریده کوهستانی آب زالکی و گردنه سیروک و آب کوگان، و سمت شرق به رودخانه آبگرمک منتهی می‌گردد و چهار منطقه کوهستانی زیر را شامل می‌شود:
- رشته اشترانکوه تا دریاچه گهر
- ناحیه کوهستانی پَریزکوه
- رشته قالی کوه تا رودخانه شَصت ماهرو
- شاهان و فَردان
در اطراف این بخش، به خصوص قسمت غربی‌تر آن ارتفاعات و مناطق ناشناخته بسیاری وجود دارد.
زاگرس مرکزی
این زاگرس بر خلاف قسمت شمالی آن منطقه پهناوری است که محل استقرار عشایر بختیاری و ایل هفت لنگ می‌باشد. جناح شمالی این قسمت به دره آب زالکی و آب زره و رودخانه کوگان و گردنه سیروک و از جنوب به در رودخانه کارون و شلمزار، از سمت غرب به دره رودخانه دز و جلگه خوزستان، و از شرق به شهرکرد و بروجن می‌رسد.
زاگرس مرکزی دارای مناطق کوهستانی زیادی است که به صورت کلی می‌توان آن را در چهار قسمت زیر بررسی کرد:
- رشته کوه زردکوه بختیاری
- خط‌الرأس مافارون
- منطقه کوهستان مُنار
- کوهستان سالدَران
این مناطق هر یک در میانه‌های خود دارای قلل و ارتفاعات به کلی ناشناخته بیشماری، به ویژه در ناحیه غربی‌تر آن هستند.
زاگرس جنوبی
این قسمت از زاگرس نیز همچون قسمت مرکزی آن از وسعت زیادی برخوردار است و حدود آن از شمال به رودخانه کارون و شَلمزار، از غرب به رودخانه شور و مارون تا فهلیان و زهره، از جنوب به رود شش پیر و از قسمت شرقی به دشتهای حدفاصل بروجن تا جهرم و مرودشت می‌رسد.
این قسمت از زاگرس هم شامل ۵ بخش زیر است:
- سبزکوه و هزار دره
- ریگ و شُورُم
- کوهستان مَنگَشت
- رشته دنا
- خط‌الرأس نیل و خامین
که باز هم مشابه ارتفاعات شمالی‌تر در بخش غربی نزدیک به رودخانه دز از رشته ارتفاعات و مناطق بسیار بکر و دست نخورده‌ای تشکیل می‌شود.
قلل ممتد مرکزی
اگر به نقشه ایران بنگریم، در فاصله‌ای نه چندان دور از زاگرس نواری کوهستانی منقطع و در عین حال با امتداد شمال‌غربی به جنوب‌شرقی، از جنوب قم تا حوالی رفسنجان به پیش می‌رود. این قسمت از کوههای ایران از سمت غرب به دشتهای وسیعی تا حدود یکصد کیلومتر با بدنه اصلی کوههای زاگرس و از سمت شرقی محاط به کویرهای پهناور نمک و درانجیر هستند.
این رشته کوهها را می‌توان به نام قلل ممتد مرکزی شناخت که مشتمل بر ۷ منطقه به شرح زیرند:
- نُقرِه کَمَر تفرش
- رشته کوههای وِلیجیا و پلنگ آبی قم
- کوهستان دو مَیر و کَرگَز کاشان
- کوهستان کرکس نطنز
- کوه میل و مارشنان نایین
- شیرکوه و طِزرجان یزد
- مَدوار شهر بابک
این کوهها توسط بیابان‌ها و دشتها و کویرهای کوچک و بزرگی در سر راه خود از یکدیگر جدا شده، لیکن در همان مدار شمال‌غربی به جنوب‌شرقی تا نزدیکی کوههای کرمان امتداد می‌یابند. این کوهها بسیار متفاوت با توده زاگرس بوده، از آب و هوای گرم و بعضا معتدل صحرایی برخوردارند.
ساختار فرهنگی ساکنان آن نیز به طور کلی با سیمای فرهنگی مردم آن منطقه زاگرس متفاوت است و هیچگونه قرابتی با آنان ندارد. ساختار این کوهها غالباً صخره‌ای و شیاردار بوده، با فرم و ساختار کوههای زاگرس تفاوت قابل ملاحظه‌ای دارند.
کوههای خراسان
این قسمت از کوههای ایران را اگرچه باید از دیدگاه کوهشناسی، در برگیرنده مردم و سرزمین متفاوت خراسان به حساب آورد، لیکن از جمله کوههای منفرد و جزء دسته ارتفاعات پراکنده و منفرد ایران نیز می‌توانند به حساب آیند. زیرا هر یک از آنها در نقاط گوناگون جغرافیایی و دور از یکدیگر و جدا شده توسط دشتها و بیابان‌ها قرار دارند.
در دیدگاه عمومی می‌توان از آنها تحت عنوان کوههای خراسان نیز نام برد که شامل ۹ قسمت زیر هستند:
- کوهستان قُورخود
- رشته سالوک و آق چانقر
- کوهستان شاه جهان
- رشته آلاداغ و هزار مسجد
- رشته بینالود
- کوهستان چهل تن و مُلکوه
- کوهستان جغتایی
- کوهستان بَجستان
- کوهستان باقران
کوههای نوار مرزی آذربایجان غربی
بسیاری از کوهنوردان اصلاً از وجود این کوهها در مجاورت مرزهای ترکیه مطلع نیستند و اگر هستند اطلاعات بسیار اندکی از آن دارند. رشته کوههای «دیار بکر» ترکیه و «آغری» یا همان آرارات با ارتفاع ۵۱۲۵ متری در نزدیکی مرزهای ایران و رو به جنوب، رشته‌ای از کوههای منحصر به فرد و فوق‌العاده جالب و البته بسیار متفاوت با البرز و زاگرس و یا حتی کوههای منفرد آذربایجان را تشکیل می‌دهد.
این رشته از کوهها با جهت شمال به جنوب، بر روی نوار مرزی ایران و ترکیه امتداد یافته، با رسیدن به کوه موسوم به شیخان و توسط دره آلواتان سردشت و رودخانه زاب کوچک که از ایران به داخل عراق جاری است، از کوههای کردستان جدا می‌شود.
این کوهها مجموعا از چهار قسمت زیر تشکیل شده است:
- کوهستان اِورین
- رشته چِهل مُرشهیدان
- سیاه کوه
- کوهستان شِیخان
این کوهها که قسمت عمده‌ای از آن در داخل خاک ترکیه واقع شده تا حوالی دریاچه وان و کوههای موسوم به ارجیس امتداد دارند و مجموعه کوهستانی و پر از انواع دریاچه‌های کوهستانی و برفچالی را در خود جای داده‌اند.
کوههای کردستان، کرمانشاه و لرستان
این قسمت از کوههای ایران نیز بسیار شبیه کوههای خراسان است. اگر چه می‌توان آنها را جزء کوههای منفرد و جدا از یکدیگر محسوب کرد، اما به دلیل ارتباطات انسانی و طبیعی به منطقه کردستان، کرمانشاه و لرستان مرتبط می‌گردند.
این ناحیه از مرزهای ایران و عراق آغاز شده تا نزدیک مناطق و شهرهای هرسین، قروه، دیواندره و کرند به پیش می‌رود و از مناطق کوهستانی مشخصی شامل ۶ منطقه زیر تشکیل می‌شود:
- کوهستان بَرانان
- کوهستان قَندیل و چهل چشمه
- کوهستان پراو
- رشته یا به قولی خط‌الرأس «شاهو» پاوه
- گرین
- سفیدکوه
مجموعه‌های فوق‌الذکر از جمله مرتفع‌ترین قله این نواحی به حساب می‌آیند.
کوههای کرمان
ارتفاعات جنوب شرقی ایران از جمله مناطقی است که به علت فاصله زیاد از زاگرس و به صورتی مستقل به حساب می‌آیند و زمانی که کوهنوردان و عاشقان طبیعت ایران به این خطه گرمسیری پای می‌گذارند به خوبی متوجه می‌شوند که فرم و ساختار و شیوه زندگی مردمان این نواحی تا چه حد از بافت زاگرس فاصله دارد.
کوههای کرمان یا جنوب‌شرقی ایران یکی از منحصر به فردترین رشته کوههای ایران به لحاظ مواردی شامل برفگیری و سرسبزی از یکسو و خشکی یکدست و محاط بودن به کویرهای موحشی چون لوت و نمک سیرجان و ابرکوه و هامون جازموریان از سوی دیگر است.
این شاخصه ایده‌آل به منطقه حالت واقعا منحصر به فرد بخشیده است، به گونه‌ای که سرسبزی و طراوت کوهساران شاه یا جبال بارز و هزار و لاله زار در میان آنان مثال‌زدنی است. رشته کوههای کرمان به صورت یک مثلث وارونه از شمال‌شرقی شهر کرمان تا جنوب‌شرقی آن امتداد دارد و کوههای آن مشتمل بر ۹ قسمت زیر هستند:
- رشته کوهبَنان و اِستاج
- کوهستان جفتان
- کوهستان بَلوار و گُلچین
- رشته چوپار
- کوهستان هزار، لاله زار و کوشا
- کوهستان بیدخُون
- رشته جِبال بارز
- رشته بَحر آسمان
- کوهستان خُبر
قلل منفرد یا مجموعه‌های منفرد
مجموعه قلل منفرد کوهستانی ایران از دیدگاه کوهشناسی به ارتفاعاتی گفته می‌شود که حول محور یک ارتفاع بلند و شاخص به گونه‌ای قرار گرفته باشند که اطراف آنها تقریباً از تمامی جناح‌های جغرافیایی به دشتها، تپه ماهورها، بیابان‌ها و یا کویرها برسد.
این عوارض باعث فاصله انداختن بین این کوهها با رشته‌های دیگر می‌شود. از این گونه ارتفاعات در کوههای ایران فراوان یافت می‌شوند که برای مثال می‌باید از یکی از شاخص‌ترین آنها یعنی کوهستان سبلان نام برد.
کوهستان سبلان مجموعه قللی است که حول محور قله ۴۸۱۱ متری سبلان قرار دارد. مجموعه‌ای کاملا مستقل، بی هیچگونه اتصال کوهستانی قابل ملاحظه از کوههای اطراف است و با اینکه در جغرافیا از آن تحت عنوان کوههای آذربایجان و یا زاگرس و یا حتی به غلط دنباله البرز نام برده می‌شود.
لیکن با مطالعه نقشه‌های توپوگرافی در می‌یابیم که این کوهستان بزرگ از شمال به دره رودخانه قره‌سو و اهرچای و در ورای آن به دشتهای مرادلو؛ از جنوب به رود سراب؛ از غرب به تپه ماهورهای قزلچه و از شرق به دشت اردبیل منتهی می‌گردد که فاصله ۸۰ کیلومتری با قسمت انتهایی کوههای گیلان دارد.
از این نوع قلل منفرد کوهستانی در ایران می‌توان ۳۰ کوهستان مهم و مشهور را نام برد که عبارتند از:
- کوهستان سبلان اردبیل
- کوه عَلمدار و کیامَکی‌داغ مرند
- خط‌الرأس بُزقوش سراب
- کوهستان سهند مراغه
- رشته قافلانکوه زنجان
- کوه بلقیس تکاب
- شهباز اراک
- الوند همدان
- گَرین نهاوند
- بُرقروه
- دالاخانی سنقر
- نایبند بیرجند
- دالانکوه داران
- تَمَندر الیگودرز
- هشتاد و قبله فریدونشهر
- کربَوش کوه فارسان
- چُلیچِه و جهان‌بین شهرکرد
- کَبیرکوه ایلام
- سفیدکوه خرم‌آباد
- تفتان بلوچستان
- بَزمان بلوچستان
- بِل اقلید
- خَرمن‌کوه فسا
- وُل ارسنجان
- سفیدکوه داراب
- هِماگ هرمزگان
- گِنو هرمزگان
- کوه شب فارس
- بَمو فارس
- گاوبَست بوشهر
منبع: “کوهنوردی در ایران” علی مقیم