آموزش جهت یابی

آموزش جهت یابی امریست بسیار مهم چرا که از زمانی که انسان شروع به شناخت دنیای اطرافش کرد با پدیده‌هایی همچون روز، شب، فصل‌ها و… آشنا شد تا با کمک آنها بتواند زمان درست برداشت محصول، ذخیره آذوقه، جهت یابی مسیر و… را به درستی انجام دهد. یافتن جهت‌های جغرافیایی در بسیاری از موارد کاربرد دارد.

به طور مثال هنگام گم شدن در کوهستان و جنگل و بطور کلی گم کردن راه و یا حتی برای فهمیدن ساعت، جهت یابی لازم است. بهترین و دقیقترین روش برای تعیین جهت و مکان یابی، استفاده از GPS و  قطب‌نما می‌باشد. اما همیشه این ابزار، یا در دسترس نیست و یا احتمال خرابی آنها وجود دارد.

در این مقاله قصد داریم تا آموزش جهت یابی را به نحوی ارائه دهیم تا در شرایط طبیعی بدون استفاده از قطب‌نما بتوانید مسیر و مکان خود را بیابید. بیشتر روش‌های جهت یابی ذکر شده، در نیمکره شمالی کاربرد دارد و اغلب روش استفاده آن در نیمکره جنوبی معکوس می‌باشد.

یکی از روش‌های جهت‌یابی، ساختن قطب‌نمای مغناطیسی است. ابتدا سوزنی را به وسیله آهنربا (یا حتی چاقو) به روش القایی و یا مالش نخی ابریشمی یا پنبه‌ای (دقت کنید که مالش فقط از یک سو انجام شود) بر روی آن، مغناطیسی می‌شود. حتی می‌توان آن را در یک جهت میان موهای سر خود بکشید!

حال سوزن را روی یک برگ قرار داده و آن را به آرامی روی سطح آب راکد بگذارید (اگر سوزن چرب شده باشد، سوزن خود، بر روی آب شناور می‌ماند) مشاهده می‌کنید که سوزن به سمت شمال – جنوب می‌چرخد.

برای مغناطیسی کردن سوزن، حتی می‌توان سیمی را به دور سوزن پیچاند و برای چند دقیقه سر سیم را به ته باتری متصل کرد. سوزن شما مغناطیسی شده! احتمال استفاده این روش بسیار کم است ولی انجام این کار سرگرم کننده است.

به طور کلی جهت یابی را به سه  دسته عمده می‌توان تقسیم کرد. جهت یابی در شب، روز و جهت یابی قابل استفاده در هر دو وضعیت.

آموزش جهت یابی در روز

جهت یابی به وسیله خورشید

خورشید تقریباً از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند. این را همه می‌دانند ولی این مطلب فقط در اوایل بهار و پاییز صحیح است و در زمان دیگر محل طلوع و غروب خورشید نسبت به شرق و غرب مقداری انحراف دارد. در تابستان شمالی‌تر از شرق و غرب و در زمستان جنوبی‌تر از شرق و غرب است.

در اوایل تابستان و زمستان محل طلوع و غروب خورشید حداقل ۵/۲۳ درجه با محل دقیق شرق و غرب اختلاف دارد (به دلیل اختلاف مداری زمین با همین زاویه) که این میزان اصلاً قابل چشم‌پوشی نیست.

از این رو این روش نسبتاً غیر دقیق است، تنها جایی که همیشه خورشید از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند استواست. در نیمکره شمالی در هنگام ظهر نجومی خورشید دقیقاً در جهت جنوب است و سایه اجسام رو به شمال می‌افتد. ظهر نجومی در موقعیت جغرافیایی شما هنگامی است که خورشید به بالاترین نقطه خود در آسمان می‌رسد.

در این هنگام سایه شاخص به حداقل خود می‌رسد و پس از آن دوباره افزایش می‌آید. حرکت خورشید از شرق به غرب می‌باشد و این نیز می‌تواند روشی جهت یافتن جهت‌های جغرافیایی باشد.

جهت یابی با شاخص

چوب و یا میله نسبتاً صافی به طول نیم یا یک متر را به صورت عمودی در زمین صاف قرار دهید. نوک سایه شاخص را روی زمین علامت‌گذاری می‌کنیم، ۱۰ تا ۲۰ دقیقه بعد نوک سایه چند سانتیمتر جابجا شده است محل جدید آن را علامت‌گذاری می‌کنیم.

از آنجا که جهت حرکت ظاهری خورشید در آسمان از شرق به غرب است جهت حرکت سایه‌اش در روی زمین از غرب به شرق می‌باشد (در نیمکره شمالی سایه‌ها ساعت گَرد است)، اگر دو نقطه علامت‌گذاری شده را به هم وصل کنیم جهت شرق و غرب را مشخص می‌کنیم.

نقطه اول غرب و نقطه دوم شرق می‌باشد. حال اگر طوری بایستیم که پای چپ ما روی نقطه اول و پای راستمان روی نقطه دوم باشد روبرویمان شمال و پشت سرمان جنوب است.

در شب‌های مهتابی می‌توان از این روش استفاده کرد، به جای خورشید از ماه استفاده می‌کنیم و در عرض جغرافیایی بالاتر از ْ۶۰ روش فوق توصیه نمی‌شود.

آموزش جهت یابی با ساعت عقربه دار

اگر ساعت مچی عقربه‌دار را در کف دست به حالت افقی نگه داریم طوریکه عقربه ساعت شما به طرف خورشید اشاره کند در این حالت نیمساز زاویه‌ای که بین عقربه ساعت شما و عدد ۱۲ تشکیل شده جهت جنوب را نشان می‌دهد.

این که گفته می‌شود عقربه ساعت به طرف خورشید اشاره کند. یعنی اینکه اگر چوب کبریتی را در مرکز ساعت قرار دهیم سایه آن موازی با سایه عقربه و برعکس آن باشد یا اینکه سایه عقربه ساعت شمار درست در زیر آن قرار بگیرد یا اگر چوبی ده، پانزده سانتیمتری را در زمین به صورت عمودی قرار دهیم ساعت طوری روی زمین قرار گرفته باشد که عقربه ساعت شمارش موازی با سایه چوب باشد.

دلیل این که زاویه بین عقربه و ساعت ۱۲ را نصف می‌کنیم این است که وقتی زمین یک دور به دور خورشید می‌گردد ساعت ما دو دور کامل چرخیده، این روش وقتی صحیح است که ساعت مورد نظر درست تنظیم شده باشد یعنی اگر در بهار و تابستان ساعت‌ها را یک ساعت به جلو می‌بریم باید اول آن را تصحیح کنیم سپس این عمل را انجام دهیم، همچنین در همه سطح کشور ساعت یکسانی وجود ندارد مثلاً در ایران حدود یک ساعت متغیر است.

ساعت صحیح هر مکانی در واقع همان ساعتی است که در هنگام ظهر نجومی ساعت ۱۲ را نشان دهد در واقع برای تعیین دقیق جهت های جغرافیایی ساعت باید طوری تنظیم شده باشد که هنگام ظهر جنوبی ساعت ۱۲ را نشان بدهد.

روش ساعت مچی تا ۲۴ درجه امکان خطا دارد، برای دقت بیشتر باید از آن در عرض جغرافیایی ۴۰ تا ۶۰ درجه استفاده کرد، هر چند در عرض جغرافیایی ۵/۲۳ تا ۵/۶۶ نتیجه قابل قبولی می‌دهد. هر قدر زمان به کار بردن روش به ظهر نزدیک‌تر باشد دقت آن بیشتر است.

کشور ما دارای عرض جغرافیایی ۳۶ تا ۳۹ درجه می‌باشد.

همانگونه که در روز با استفاده از سایه‌ها و حرکت ظاهری خورشید می‌توان جهت یابی کرد در شب هم می‌توان با کمک برخی اجرام آسمانی برخی جهت‌ها را مشخص کرد.

جهت یابی در شب

جهت یابی به کمک ستاره قطبی

یکی از بهترین و دقیق‌ترین روشی که می‌توان شمال جغرافیایی را مشخص کرد استفاده از ستاره قطبی است که تنها حدود ۰.۷ درجه با شمال واقعی اختلاف دارد.

بر خلاف تصور برخی مردم که ستاره قطبی را پرنورترین ستاره آسمان شب می‌دانند باید اینگونه گفت که چنین نیست و برای پیدا کردن آن در آسمان باید از یک سری شاخص دیگر (صورت‌های فلکی) کمک گرفت.

تشخیص ستاره قطبی به کمک صورت فلکی دب اکبر

صورت فلکی دب اکبر شامل هفت ستاره است که به شکل ملاقه‌ای بزرگ کنار هم قرار گرفته‌اند. چهار ستاره آن تشکیل یک ذوزنقه را می‌دهند و سه ستاره دیگر مانند یک دنباله یا دسته در ادامه آن قرار گرفته است. حال اگر فاصله دو ستاره نوک این ملاقه را ۵ برابر کنیم و ادامه دهیم به ستاره قطبی می‌رسیم که خود عضو صورت فلکی دب اصغر است.

تشخیص ستاره قطبی به کمک صورت فلکی ذات الکرسی

این صورت فلکی شامل ۵ ستاره است که به شکل W و یا M قرار گرفته‌اند. اگر ستاره وسط W (راس زاویه وسطی) را ۵ برابر فاصله آن نسبت به ستاره‌های اطرافش ادامه دهیم به ستاره قطبی می‌رسیم.

این دو صورت فلکی در نیمکره شمالی تقریبا هیچگاه غروب نمی‌کند.

ستاره قطبی در استوا روی افق و قطب شمال تقریبا بالای سر دیده می‌شود. بالاتر از عرض ۷۰ درجه شمالی عملا نمی‌توان با ستاره قطبی شمال را پیدا کرد.

آموزش جهت یابی با هلال ماه

این نوع جهت‌یابی چندان دقیق نیست و تنها مواقعی می‌توان از آن استفاده کرد که هلال ماه در آسمان باشد اما به عنوان راهنمایی تقریبی مورد استفاده است. اگر خطی فرضی از بالای هلال به پایین آن وصل کنیم و ادامه دهیم در نیمه اول ماه قمری شکل P و در نیمه دوم آن به شکل q خواهد شد. حال اگر این خط فرضی را تا زمین ادامه دهیم، تقاطع این خط با افق، نقطه جنوب را نشان می‌دهد.

همینطور در ماه کامل، می‌توان با توجه به حرکت شرقی – غربی‌اش جهت تقریبی را مشخص نمود.

جهت‌یاب‌های دیگری هم در شب کاربرد دارد که می‌توان به توده عظیمی از ستارگان در نوار راه شیری در آسمان صاف تابستان (قسمت پهن‌تر نوار از جنوب‌غربی به شمال‌شرقی قسمت باریکتر آن) و یا بوسیله دم خوشه پروین (سمت مشرق) و یا دم صورت فلکی بادبادکی (سمت جنوب) را نشان می‌دهد اشاره داشت.

جهت یابی های مورد استفاده در شب و روز

از آنجایی که ما در کشوری اسلامی زندگی می‌کنیم بسیاری از رویدادهای اطراف از باورهای مذهبی شکل گرفته‌اند. در کشورهای اسلامی از جمله ایران قبله اهمیت زیادی دارد و برخی اماکن با توجه به جهت قبله ساخته می‌شوند.

به طور مثال محراب مساجد به سمت قبله است و یا در قبرستان‌ها، مرده را در قبر روی دست راست به سمت قبله می‌خوابانند. پس اگر طوری قرار بگیریم که بتوانیم نوشته‌های سنگ را بخوانیم سمت چپمان قبله (حدودا جنوب‌غربی) است. همینطور معمولا دستشویی‌ها را عمود بر قبله می‌سازند، البته باید توجه داشت این روش خیلی مورد اطمینان نیست!

با استفاد از نشانه‌های طبیعی هم می‌توان به طور تقریبی جهت یابی کرد.

از آنجایی که باد، باران و آفتاب تاثیر زیادی روی رشد گیاهان و درختان دارد گاهی باعث بوجود آمدن خصوصیات مشترکی در بین آنها می‌شود که با استفاده از آن می‌توان جهت یابی کرد.

به طور مثال سمت شمالی درختان و تخته سنگ‌ها، گلسنگ و خزه بیشتری دارد که بیشتر آنها سبز یا طوسی است و از آنجایی که سمت شمالی درختان در معرض آفتاب کمتری قرار دارد شاخ و برگش هم کمتر است.

اگر جایی باشیم که کنده درخت بریده شده وجود داشته باشد می‌توان به کمک حلقه‌های سنی درخت جهت یابی کرد؛ به طوریکه آن سمت از درخت که حلقه‌های سنی آن تداخل بیشتری با هم دارند شمال را نشان می‌دهد.

اگر مقطع درخت بریده‌شده‌اى را نگاه کنید، تعدادى دایره هم مرکز را مشاهده خواهید کرد. که هر یک از آنها نشان یکسال عمر درخت می‌باشد. درختى که بطور دائم آفتاب به تنه‌اش بتابد، دایره‌هاى نشان دهنده عمر آن درخت در یک سمت به هم نزدیکتر شده و در سمت دیگر از هم دور خواهند بود.

سمتى که دوایرش از هم دورتر هستند، سمت جنوب است (بعلت تابش زیاد آفتاب و رشد بیشتر آن) و سمتى که دوایرش بهم نزدیکتر‌ند‌، سمت شمال می‌باشد. لازم به یاد‌آورى است که در نیمکره جنوبى سمت‌ها عکس این وضعیت خواهد بود.

در هوای برفی آن طرف از اجسام که برف بیشتری در آن سمت جمع شده است شمال را نشان می‌دهد لازم به توضیح است که جمع شدن برف بیشتر در یک نقطه می‌تواند در اثر توپوگرافی (پستی‌ها و بلندی‌های سطح زمین) باشد لذا این روش، روش چندان مناسبی در جهت یابی نیست.

روش‌های طبیعی زیادی برای جهت یابی وجود دارد از جمله جهت باد غالب منطقه، به کمک  حیوانات و حشرات، بوها و صداها که با توجه به نوع منطقه متغیر است که کاربرد کمتری دارد.

گردآوری: شیرین زندیان | کوهنوردان زرتشتیان ایران

منابع: bushehrems.com / theultralightbackpackingsite.com / www.naturalnavigator.com