طبیعتگردی یا اکوتوریسم
تعاریف طبیعتگردی
طبیعتگردی یا اکوتوریسم یا بومگردی گونهای از گردشگری است که در آن گردشگران برای دیدار از مناطق طبیعی نامسکون و دستنخورده جهان سفر میکنند و به تماشای گیاهان و پرندگان و ماهیها و دیگر جانوران میپردازند.
به تعریفی دیگر طبیعتگردی نوعی از گردشگری است که ریشههای آن به طبیعت و محیطهای باز، گسترش یافته است. از اکوتوریسم به عنوان یکی از درآمدزاترین بخشهای صنعت توریسم یاد میشود.
فعالیت اکوتوریسم بر پایه طبیعت است. بر اساس تعریف «جامعه بینالمللی اکوتوریسم»، «اکوتوریسم سفر مسئولانه به محیطهای طبیعی و غیر مسکونی است که محیط زیست را حفظ و به رفاه مردم محلی کمک میکند».

این به آن معنی است که افرادی که در زمینه اکوتوریسم یا طبیعتگردی فعالیت میکنند باید لطمه به طبیعت را به حداقل برسانند. توجهات و احترامات فرهنگی و محیط زیستی را به خاطر داشته باشند. موجبات به وجود آمدن خاطرات خوش برای میهمانان و میزبانان را فراهم آورند.
برای حفظ محیط زیست درآمدزایی مستقیم داشته باشند. برای مردم محلی سودآوری اقتصادی داشته باشند. نسبت به موقعیت سیاسی، اجتماعی و محیط زیست کشور، شهر یا روستای میزبان توجه بیشتری نشان دهند و به حقوق بشر و حقوق کارگر احترام بگذارند.

به این گونه از گردشگران که به دیدار از زیست بوم و طبیعت میپردازند، نام طبیعتگرد ، یا اکوتوریست یا بومگرد داده شده است. از جمله نخستین اکوتوریستها میتوان به مسافرانی اشاره کرد که حدود نیم قرن پیش از سرزمین پارک ملی سرنگیتی در تانزانیا بازدید کردند و یا ماجراجویانی که در هیمالیا کوهپیمایی نمودند.
گفتنی است که بسیاری از کشورها درآمدهای چشمگیری از بومگردان خارجی به دست میآورند. اکوتوریستها کم توقعاند و برای دیدن طبیعت به راحتی خرج میکنند. آنها خوابیدن در چادر را به هتل پنج ستاره ترجیح میدهند و برای دیدن گونههای نادر در پارکهای ملی و مناطق حفاظت شده حاضرند هزینه بپردازند.
اکوتوریستها غالباً به دلیل داشتن گرایشهای زیست محیطی میتوانند در پالایش و حفاظت از محیط زیست و گسترش فرهنگ زیست محیطی در بین مردم جوامع مختلف نقش موثری ایفا کنند.

تاریخچه طبیعتگردی
پیرامون واژه طبیعتگردی و سابقه کاربرد آن اظهارنظرهای متفاوتی صورت گرفته است. برخی صاحبنظران، سابقه کاربرد چنین واژهای را در اواخر دهه ۱۹۸۰ ذکر کردهاند. در تمام متون مرتبط، از لاسکرین به عنوان نخستین کسی یاد شده که این واژه را به کار برده است.
برابر تعریف او، طبیعتگردی مسافرتی است که به منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیمای طبیعی و مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگیهای فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت میگیرد. برخی سابقه طبیعتگردی را به زمانی دورتر و به هتزر نسبت میدهند و معتقدند که او این واژه را در دهه ۱۹۶۰ برای تشریح روابط متقابل گردشگری، محیط زیست و ویژگیهای فرهنگی استفاده کرده است.
به اعتقاد هتزر، مفهوم طبیعتگردی در واکنش به رویههای نامناسب و منفی توسعه و نادیده گرفتن ملاحظات زیست محیطی شکل گرفته است و سابقه آن به اواخر دهه ۶۰ میلادی، یعنی زمانی که کارشناسان نسبت به برداشت بیرویه از منابع طبیعی نگران بودند، باز میگردد.

انواع طبیعتگردی
از انواع طبیعتگردی میتوان به آب درمانی، طبیعت درمانی، کویرنوردی، غارنوردی، کوهنوردی، دامنهنوردی، ماهیگیری، پرندهنگری، اسکی روی ماسه، گردشگری روستایی، مردم شناسی، ورزشهای آبی و دیدن چشماندازهای طبیعی مانند آبشار، رودخانه و دریاچه اشاره نمود.

رشد صنعت طبیعتگردی
امروزه طبیعتگردی در میان گونههای مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجهی برخوردار است و در ۲۰ سال اخیر شاهد گسترش سریع فعالیتهای طبیعتگردی در سراسر جهان بودهایم و انتظار میرود در ابعاد این گسترش افزوده شود.
به دلیل تاثیر عمیق طبیعتگردی در زمینه محافظت از محیط طبیعی و اقتصادِ بسیاری از کشورها، سازمان ملل متحد تصمیم گرفت که سال ۲۰۰۲ میلادی را به عنوان سال «بینالمللی طبیعتگردی» اعلام کند و کمیسیون توسعه پایدار این سازمان (U.N.E.P) و سازمان جهانی گردشگری را موظف به انجام فعالیتهایی در این سال کرد.
هدف از این کار، مرور مجدد تجربیات گذشته در زمینه طبیعتگردی ، تشخیص و ترویج انواع طبیعتگردی که در آنها از اکوسیستمهای در معرض خطر حفاظت میشود، تقسیم فواید حاصل از فعالیتها با جوامع محلی و احترام به فرهنگهای بومی بود.
اکوتوریسم یا توریسم سبز، گردشگر را قادر میسازد تا در خصوص محیط طبیعی اطرافش بیشتر و بهتر بداند، بر اساس تحقیقات دانشگاه آریزونا، اکوتوریسم در بسیاری از موارد برای اقتصاد محلی سودمند بوده است. البته چگونگی سرمایهگذاری در زمینه روشها و گرایشهای توسعه اکوتوریسم بسیار مهم است.

طبق برآورد سازمان جهانی کشاورزی نیز رشد طبیعتگردی در دهه حاضر ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود. در وضع موجود شمار طبیعتگردان، ۷ درصد کل مسافران جهان است، که پیشبینی میشود در دهه آینده به ۲۰ درصد برسد. بنابراین طبیعتگردی از آیندهای پر رونق و درخشان برخوردار است که موجب مزایای فراوانی برای جهانیان خواهد شد.
تاثیرات شگرف توریسم در کاهش نرخ بیکاری، افزایش سطح درآمد، تامین منابع انرژی و رونق بازار صنایع دستی که طبق آمار موجود ۱۰ میلیون نفر از آن ارتزاق میکنند، تنها بخشی از مزایای ویژه پرداختن به این صنعت است. به ازای ورود هر گردشگر ۲ تا ۶ شغل به صورت مستقیم و با احتساب مشاغل دیگر در بخشهای تولیدی و خدماتی برای هر گردشگر ۹ تا ۱۵ شغل ایجاد میشود.
گفتنی است که در سالهای اخیر صنعت توریسم یک و نیم درصد درآمد ملی جهان را به خود اختصاص داده است. توزیع جغرافیایی این درآمد در جهان یکسان نیست؛ به طوری که ۸۰ درصد درآمد و اشتغال ناشی از این صنعت به آمریکا و اروپا اختصاص داشته، از ۲۰ درصد باقیمانده ۲ و نیم درصد سهم خاورمیانه و از سهم خاورمیانه، کمتر از یک درصد سهم ایران است.

طبیعتگردی در ایران
اکوتوریسم یا طبیعتگردی تنها شاخهای از گردشگری است که به مشارکت جوامع محلی نیاز اساسی دارد؛ چرا که بهترین و توانمندترین راهنمایان تورهای گردشگری طبیعی، جزء بومیان ساکن این مناطق هستند. که به راحتی میتوانند هدایت تورهای تخصصی را بر عهده گیرند.
همین مسئله در کاهش مهاجرتهای بیرویه روستاییان به کلانشهرها نقش اساسی ایفا کرده، چرخ بسیاری از مراکز اقامتی در دورافتادهترین نقاط کشور به حرکت در میآید و باعث اشتغالزایی و ارتقای سطح زندگی مردم روستایی خواهد شد.
به اذعان بسیاری از گردشگران و متخصصان، ایران سرزمین تقابلها و تضادها است. کشوری که میتوان در گوشهای از آن، ۲۷ متر زیر سطح دریا بود و در بخشی دیگر از ۵۶۷۱ متر بالاتر از سطح دریا، بر فراز بلندترین قله اورآسیایی غربی، این سرزمین را زیر نظر گرفت.
کشوری که میتوان میزان بارندگی سالانه در حدود ۸۰۰ میلیمتر را در نواحی خزر و میزان معادل صفر را در کویر مرکزی مشاهده نمود. میتوان جنگلهای غنی و سرشار خزر را با دشتهای بزرگ کویری، یکجا داشت. میتوان در یک فصل و در یک زمان دمای منهای ۳۵ درجه و مثبت ۴۵ درجه را در دو مکان متفاوت تجربه نمود. کشوری که در چهارراه مهاجرتی، در آسیا و بین شرق و غرب و شمال و جنوب واقع است.

کشوری که کرانه کامل خلیج فارس را در جنوب به طول بیش از ۱۶۰۰ کیلومتر و کرانه دریای مازندران، بزرگترین دریاچه جهان را در شمال به طولی بیش از ۸۰۰ کیلومتر در اختیار دارد.
کشوری که ۱۰ پارک ملی، پنج اثر طبیعی ملی، ۲۶ پناهگاه زنده حیات وحش، ۴۷ منطقه حفاظت شده، بیش از ۷ هزار گونه گیاهی با اقلیت ۲۰ درصد بومی آن، بیش از ۵۰۰ گونه از پرندگان با اقلیتی کمی بیش از ۲۰ درصد، در حدود ۳۲۵ گونه آبزی در جنوب و ۹۳ درصد ذخیره ماهیان خاویاری جهان را در شمال، بین چهار کشور دارای منافع مشترک در دریای مازندران بیش از ۱۴۸ گونه جانوری شاخه پستانداران را با اقلیتی بومی و ۱۵ درصدی و ظرفیتهای بینهایت و جاذبههای طبیعی و هر آنچه در مفهوم اکوتوریسم میگنجد را یکجا دارد.
ایران با داشتن دو رشتهکوه مرتفع البرز و زاگرس و چشماندازهای طبیعی زیبا و بکر مناطق غرب و شمال کشور و تنوع اقلیمی و فرهنگی متنوع از قبیل آداب و سنن، زبان و موسیقی، پوشاک، صنایع دستی و نحوه زیست مردم آن در این مناطق میتواند مأمن اصلی طبیعتگردان جهان باشد.
ایران از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان ۱۰ کشور اول جهان قرار دارد و از نظر جاذبههای اکوتوریسم و تنوع اقلیمی نیز احتمالاً جزء ۵ کشور برتر دنیاست.

با وجود قابلیتهای موجود در کشور، متاسفانه عواملی همچون عدم وجود زیرساختهای مناسب طبیعتگردی، عدم شناخت نسبت به اکوتوریسم در ایران، کمبود متخصصین در امر اکوتوریسم، فقدان فرهنگ مناسب خاص طبیعتگردی – که بعضی مواقع سبب تخریب و از بین رفتن چشماندازهای طبیعی و در نتیجه تبدیل به زبالهدانی میشود – و عدم اطلاعرسانی در این زمینه توسط رسانههای دیداری و شنیداری و مطبوعات از دلایل عمده عدم جذب اکوتوریست در ایران است.
این در حالی است که کشورهای توریستپذیر با داشتن چشماندازهای طبیعی میتوانند باعث افزایش درآمد سرانه ملی شوند و ایران در صورت سرمایهگذاری و تاکید بر جذب گردشگر طبیعی، میتواند به راحتی به درآمدهای پیشبینی شده سازمان جهانی جهانگردی دست یابد.
در ایران اگرچه بسیاری از معادلات جهان امروز کاملاً قابل تطابق نیست، اما در صنعت توریسم و شاخه شاخص آن، اکوتوریسم، ما دارای چنان ثروتی هستیم که با برنامهریزی کلنگر میتوانیم به قطب مهم جهانی بدل شویم. ایران مجموعهای است غنی از منابع پراکنده، ثبت نشده و برنامهریزی نشده که بسیاری از آنها رو به نابودی است.
در ایران به دلیل شرایط اقلیمی و وجود دو رشتهکوه البرز و زاگرس و کوههای منفرد مرکزی، بیش از ۵۰ درصد از خاک سرزمینمان را قلل بالای ۳۰۰۰ متر در بر گرفته است، با غارهای اعجاب انگیز و چشمهساران و آبشارها و یخچالها و دیوارههای متعدد.
همچنین دو بیابان مهم و پهناور کویر مرکزی و لوت بیش از ۲۰ درصد خاک ایران را پوشش دادهها؛ دهها دریاچه و تالاب که بالغ بر ۲۰ دریاچه آن در شمار پهنابهای کنوانسیونهای بینالمللی قرار گرفتند؛ وجود آخرین جنگلهای بازمانده از عصر یخبندان در شمال ایران که میتواند تبدیل به ژنوم جهان شود.

طیف متنوعی از آداب و رسوم معیشتی چند هزار ساله که شرایط اقلیمی و کوچ نشینی و جامعه ایلی منشاء آن است؛ جمع پرشماری از پارکهای ملی، مناطق حفاظت شده، پناهگاههای حیات وحش و تنوع کمنظیری از حیات وحش اعم از گیاهان، پرندگان، پستانداران، خزندگان، آبزیان و … در ساحل پهناور در حاشیه دریای مازندران، خلیج فارس و دریای عمان و رودخانههای بسیار داخلی.
وجود چهار فصل کامل و مشهود در ایران، امکانات و ورزشهای زمستانی مانند اسکی حتی در استانهایی که آوازه گرمسیری دارند مثل کرمان و فارس و … همه و همه از جمله منابع بیکران ایران در توسعه اکوتوریسم به شمار میآیند، اما این منابع تنها با مدیریت مبتنی بر پایداری توسعه میتواند تبدیل به جاذبه شود.
با توجه به مراتب فوق، زیرشاخههای ذیل که هر کدام میتوانند به دهها زیرشاخه دیگر تقسیم شود قابلیت اجرا در کشورمان را دارند:
- کوهنوردی و غارنوردی
- بیابان گردی و کویرنوردی
- طبیعت درمانی
- ورزشهای آبی و ساحلی
- ورزشهای زمستانی
- مردم شناسی (از منظر اکوتوریسم)
- راهپیمایی در طبیعت
- کشاورزی (آگروتوریسم)
- ورزشهای همسو با طبیعت

به عنوان مثال در مقوله راهپیمایی در طبیعت میتوان زیرشاخههای زیر را تعریف نمود:
- دیدار از حیات وحش:
- پارکهای ملی
- مناطق حفاظت شده
- پناهگاههای حیات وحش
- آثار طبیعی ملی
- دیدار از چشماندازها:
- دیدار از آبشارها
- جزایر
- سرابها و سرچشمهها
- پدیدههای زمین شناسی
- درختان کهنسال
- تالابها
- آموزش و پژوهش در طبیعت:
- سفرهای زمین شناسی
- جمعآوری فسیل
- پوشش گیاهی و جمعآوری گیاهان دارویی
- هنر و طبیعت
- سفرهای نقاشی
- عکاسی طبیعت
- تصویربرداری
به امید روزی که همه منابع در ایران تبدیل به جاذبه و حفظ شوند و ما برای طبیعتگردی استانداردهایی داشته باشیم و متولیانی که رعایت این استانداردها را اشاعه دهند و رعایت آن را پاسداری کنند.
منبع: “کوهنوردی در ایران” علی مقیم
سلام. بسیار زیباست. هم مقاله و هم تصاویر روح انسان را آرام میکند. با سپاس.
درود بر شما و تشکر از زمانی که صرف مطالعه مقاله نمودید. موفق و پایدار باشید.