زردکوه بختیاری – قله کلونچین
زردکوه بختیاری کوهستانی در زاگرس شمالی-مرکزی است که در جنوب غربی ایران واقع شده است. این کوهستان در نزدیکی شهرستان کوهرنگ، منطقه بختیاری‌نشین میان چهارمحال و بختیاری و خوزستان، قرار دارد.
قله کلونچین با ارتفاع ۴۲۲۱ متر پس از قله قاش مستان (دنا)، دومین کوه مرتفع در رشته‌کوه‌های زاگرس و یکی از ۱۵۱۵ قله بسیار برجسته جهان به‌شمار می‌رود. قله کلونچین بام استان چهارمحال و بختیاری به حساب می‌آید و از این حیث در فهرست طرح سیمرغ کوههای ایران نیز جای دارد.
موقعیت جغرافیایی زردکوه بختیاری
رشته‌کوه‌های زردکوه بختیاری (یا به عبارتی زرده) در حدفاصل دو رودخانه بزرگ کوهرنگ و بازفت در استان چهارمحال و بختیاری قرار گرفته‌است. جهت این رشته از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق هماهنگ با حرکت کلی ساختار زاگرس است.
این رشته‌کوه یکی از غنی‌ترین ذخایر طبیعی آب ایران است و بعضی از سرچشمه‌های اصلی رودخانه‌های کارون، به عنوان بزرگترین رودخانه ایران و برخی از سرچشمه‌های اصلی زاینده‌رود از این رشته‌کوه سرچشمه می‌گیرند.
این ارتفاعات به صورت نواری با عرض حدود ۱۵ کیلومتر، در برگیرنده قلل مرتفع بالای ۴۰۰۰ متر همچون کینو، هفت‌تنان، شاه‌شهیدان، زرده، چری، کلونچین و غیره می‌باشد. در این میان، قله کلونچین با ارتفاع ۴۲۲۱ متر بلندترین قله زردکوه بختیاری است.
قله کلونچین از سمت شمال‌شرقی به وسیله خط‌الرأسی به قله شاه شهیدان، قله دوزرده و قله هفت تنان و از سمت جنوب‌غربی به قله چری و کوه میلی می‌رسد. دیواره حدودا ۲۰۰ متری در جبهه شمالی کلونچین قرار دارد و قله به وسیله پاکوبی از سمت جنوب قابل دسترسی است.
همچنین یخچال‌های اصلی زاگرس که دارای هسته‌ای یخی هستند در کوههای زردکوه جای گرفته‌اند که از معروفترین آنها می‌توان به یخچال‌های ایلوک (طولانی‌ترین یخچال طبیعی ایران)، پورسونان، خرسان اشاره کرد.
جانپناه و پناهگاه‌های زردکوه
جانپناه چال میشان و جانپناه خرسان در دامنه‌های شرقی این قله ساخته شده است. جانپناه چال میشان از نوع فلزی بوده و جانپناه خرسان، سنگی است که سقف فلزی دارد. در کنار جانپناه چال میشان آب وجود دارد.
کول خدنگ
تنگه‌ای با نام محلی کول خدنگ و نام مصطلح تنگ کلونچین از مسیرهای صعود به قله کلونچین است. کول خدنگ در بالای خروجی تونل دوم انتقال آب سرشاخه‌های کارون به زاینده‌رود قرار دارد.
این تونل آب را از محلی به نام ماربُره تا پایین کول خدنگ می‌آورد و در آنجا پس از انباشته شدن در پشت یک سد به داخل آبگیر یک نیروگاه برق آبی هدایت می‌کند و پس از خروج از نیروگاه به سمت زاینده‌رود می‌رود.
قلل مهم زردکوه بختیاری
زردکوه تعداد زیادی قل بالای ۴۰۰۰ متر دارد که معروفترین آنها قله کلونچین ۴۲۲۱ متر، قله چگاله ۴۱۳۶ متر، قله هفت تنان ۴۱۰۹ متر، قله درویش کزلی ۴۰۷۸ متر، قله شاه شهیدان ۴۰۷۶ متر، قله نازی ۴۰۷۵ متر، قله چال تاو ۴۰۷۵ متر، تیا ۴۰۵۳ متر، شرنگ ۴۰۱۱ متر، دورنگ ۴۰۰۹ متر، دو زرده ۴۰۰۰ متر، سیردان ۳۹۸۸ متر، قنبرکش ۳۹۷۰ متر، پله بلند ۳۹۴۷ متر، قله چال میشان ۳۸۹۷ متر، ایلوک ۳۸۳۷ متر و آب سفید ۳۷۵۹ متر می‌باشد.
مسیرهای صعود به قله کلونچین
برای صعود به قله کلونچین سه مسیر رایج از شهر چلگرد، استان چهارمحال و بختیاری وجود دارد.
۱. یال شمالی، سد اول تونل کوهرنگ و جانپناه چال‌میشان، این مسیر با دست به سنگ و شیب زیاد همراه است و برای رسیدن به قله می‌بایست مسافت طولانی طی شود.
۲. دره شرقی، سد دوم تونل کوهرنگ، دره کول خدنگ که غالبا پوشیده از برف است و در فصل گرم سریعترین راه برای رسیدن به قله می‌باشد ولی به دلیل خطر بهمن قابلیت صعود در زمستان را ندارد و تنها در اوایل دره کمی درگیری با سنگ وجود دارد.
۳. یال شرقی، جانپناه خرسان که مسیر مناسبی برای صعود زمستانی است.
صعود زمستانی و بهترین زمان صعود به قله کلونچین
صعود زمستانی به قله‌های منطقه زردکوه (کلونچین، شاه شهیدان و هفت تنان) از جمله صعودهای دشوار و طولانی است.
هرچند که مسیرهای قله‌های این منطقه تکنیکی نمی‌باشد ولی به دلیل حجم برف بسیار زیاد در منطقه چلگرد و کوهرنگ و خطر بهمن و همچنین هوای ناپایدار و خراب چند روزه در این منطقه برنامه‌های زمستانی نیازمند تمرین و برنامه‌ریزی مدون است. بهترین زمان صعود به این منطقه مرداد و شهریور است.
دید از قله
در صورت صاف بودن هوا از روی قله کلونچین قله‌های شاه‌شهیدان، دوزرده، هفت‌تنان، چری و کوه میلی رشته زردکوه و همچنین خط‌الرأس اشترانکوه در شمال غربی و خط‌الرأس دنا در جنوب‌شرقی به خوبی دیده می‌شوند.
از رشته‌کوه زردکوه رودخانه‌های متعددی سرچشمه می‌گیرند که می‌توان به بازفت، کوهرنگ، آب زک، آب شنگی، آب شرمک، آب ترکی، آب دره گل، آب دزداران و آب کوفی اشاره کرد.
به طور کلی دامنه‌های شرقی این رشته‌کوه به کوهرنگ و آب زک و دامنه‌های غربی آن به بازفت و رودخانه لب و دامنه‌های شمال‌غربی آن به آب الکن و دره لاوه منتهی می‌شود.
میزان بارندگی سالیانه زردکوه بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌متر و میانگین دمای آن بین ۵ تا ۱۵ درجه است و از نظر زلزله‌خیزی جزو مناطق نیم زیان به شمار می‌رود.
سدهای کوهرنگ در دامنه‌های شرقی این رشته واقع شده است و آب ذخیره شده در آن به وسیله تونل کوهرنگ از داخل کوه کارکنان به حوضه آبریز زاینده‌رود منتقل می‌شود. ایلوک، پورسونان، خرسان، کول خدنگ و قنبرکش از یخچال‌های دائمی مهم منطقه زردکوه به شمار می‌روند که منبع اصلی رودهای بازفت و کوهرنگ هستند.
ویژگی‌های منطقه زردکوه بختیاری
از ویژگی‌های مهم منطقه زردکوه می‌توان به یخچال ایل بیگ و یخچال پورسونان و دره‌های (کول) خدنگ و خرسان و دریاچۀ نازی و جنگل‌های تک درخت ییلاقی بازفت اشاره کرد.
(کول = تنگ، درۀ بسیار باریک و خدنگ = تیر، نیزه) یخچال‌ها و خط‌الرأس‌های زردکوه بسیار زیبا، دیدنی و در عین حال خطرناک است. زردکوه شب‌های بسیار سرد و روزهای آفتابی سوزان دارد.
رشته‌کوه زاگرس در غرب و جنوب ایران واقع شده است که از کرانه‌های دریاچه وان در کردستان ترکیه آغاز شده است و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان، کردستان، کرمانشاه، اصفهان، چهارمحال بختیاری، خوزستان و لرستان تا استان‌های فارس و کرمان ادامه دارد.
زردکوه بختیاری در زاگرس میانی قرار دارد. دریاچه گهر نیز در رشته‌کوه زاگرس قرار دارد و زاگرس یکی از کم‌نظیرترین مناطق رشد انواع و اقسام گیاهان دارویی و منحصر بفرد در دنیاست. ضمناً لاله‌های واژگون کوهرنگ هم در دنیا کم‌نظیر است.
نامگذاری زاگرس
بعضی معتقدند ریشۀ نام زاگرس اوستایی است. در زبان اوستا زاگر Za – GR به معنای کوه بزرگ است و بعضی می‌گویند زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران مخصوصاً بختیاری در غرب ایران است و بعضی دیگر گفته‌اند زاگرس رشته‌کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و ماد را از آشور جدا می‌کند.
گروهی دیگر زاگرس را نام قبیله ساگارتی از قبیله‌های مهم ایرانی می‌دانند و می‌گویند صحراگردان قوم ماد را ساگارتی می‌گفتند.
دیاکف در کتاب تاریخ ماد در شرح حملۀ آشوری‌ها به پاسواد و نفوذ در خاک ماد به آخرین نقطه لشگرکشی که دژ محکم مادی به نام ساگارتی زاکروتی بود اشاره می‌کند. و مقاومت و رشادت آنها را تحسین‌برانگیز می‌داند.
قوم بختیاری
گر ایــران‌زمین بختیاری نداشت بر آنم که از بخت، یاری نداشت
قوم بختیاری از دو ایل بزرگ به نام هفت‌لنگ و چهارلنگ تشکیل شده است ساکنین چلگرد از طایفۀ بابادی و ساکنین بیرگان و آب باریک از طایفۀ بهداروند هستند هر دوی این طوایف هفت‌لنگ هستند. جمعیت بختیاری کشور، حدود ۳ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.
۱. قوم بختیاری قدرتمندترین و تأثیرگذارترین قوم در سرنوشت حکومتی ایران در سال‌های نه چندان دور بوده است و معروفند به مدافعان روز مبادای ایران.
۲. سرزمین بختیاری فرزندان بزرگی از جمله کوروش کبیر – آریو برزن – مانا – کیان – کی‌قباد – کی‌خسرو – خورزاد (بانوی آنزان) – سیاوشان – آرین – سردار اسعد بختیاری فاتح تهران در انقلاب مشروطیت – سران سواره نظام فاتح قندهار و هند در زمان نادرشاه افشار – دکتر محسن رضایی دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام و فرمانده ۸ سال دفاع مقدس و تنها کاندید با برنامه ریاست جمهوری سال ۸۸ – دکتر قیصر امین‌پور – حسین پژمان بختیاری شاعر پیشرو – داراب افسر بختیاری شاعر صاحب سبک – سردار مریم بختیاری – کاوه آهنگر و هزاران گمنام دیگر را در دامن خود پرورش داده است.
پس از ده‌ها و صدها سال بدون هیچگونه تعصب قومیتی هر فرد ایرانی در هر کجای عالم که باشد به آنها افتخار می‌کند و از طرفی دیگر هم پناهگاهی امن برای اقوام دیگر و افراد صاحب نامی چون دکتر دهخدا – دکتر مصدق و هزاران نفر دیگر در دوران تبعید و فلاکتشان بوده است.
۳. تا قبل از دوره پهلوی که حکومت ایران بصورت ملوک‌الطوایفی بود مرز سرزمین بختیاری که در برگیرندۀ قسمتی از استان اصفهان – استان چهارمحال و بختیاری – استان خوزستان و قسمتی از استان لرستان بوده است بیش از سه هزار سال بود که هرگز جابجا نشد.
در زمان حمله اسکندر به ایران که در اثر خیانت بعضی ایرانی‌ها، کل ایران سقوط کرد لشکر اسکندر هرگز نتوانست بر قسمت مرکزی بختیاری تسلط یابد.
حتی در زمان حمله اعراب صدر اسلام به ایران و سقوط کامل ایران باز اعراب نتوانستند به قسمت مرکزی بختیاری تسلط یابند و بختیاری‌ها حدود ۳۷۶ سال پس از اسلام به دلیل اینکه نحوه اداره حکومت اسلامی بر اساس سیستم اداری ساسانیان قرار گرفت اسلام را پذیرفتند و کلاً شیعۀ اثنی‌عشری شدند.
۴. لباس رسمی زنان و مردان بختیاری پشت و رو و چپ و راست ندارد.
۵. چوقا که بالاپوش مردان هست، نقش آن برگرفته از ساختمان چغازنبیل که اولین اثر باستانی ثبت شده ایران در یونسکو هست می‌باشد.
وارونه بودن این نقش پس از حمله اسکندر به تخت جمشید و بیاد جانباختگان گارد حفاظت تخت جمشید به فرماندهی آریوبرزن شکل گرفته است. ضمناً نقشی که بر روی لچک زنان با منجق شکل گرفته باز هم به مقدسات ایران باستان بر می‌گردد.
۶. قوم بختیاری و قوم قشقایی تنها قوم‌های ایرانی هستند که هنوز کوچ‌نشینی دارند.
۷. تاریخ و فرهنگ قوم بختیاری بسیار گسترده است و در این مقال نمی‌گنجد که حتی به سرفصل آنها هم اشاره کرد.
۸. اولین چاه نفت ایران در سرزمین بختیاری و با مشارکت شرکت نفت بختیاری و انگلیس حفاری شد.
۹. ۴۵ تا ۵۰% ذخایر آبی زمینی و زیرزمینی ایران از رشته‌کوه‌های زاگرس است.
۱۰. سرچشمه رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون، کرخه و دز از رشته‌کوه‌های زاگرس است. بیشترین و مهمترین سدها و نیروگاه‌ها در سرزمین بختیاری است.
رودهای رشته‌کوه زردکوه بختیاری
رشته‌کوه زردکوه بختیاری در جنوب غربی ایران و از انتهایی‌ترین قسمت غربی استان چهارمحال و بختیاری تا شرق و شمال شرق خوزستان امتداد یافته است.
این رشته‌کوه یکی از غنی‌ترین ذخایر طبیعی آب ایران است و دو رودخانه پرآب کشور (کارون و زاینده‌رود) نیز از دامنه‌های آن سرچشمه می‌گیرند.
رود کارون
رود کارون پرآب‌ترین و بزرگترین رودخانه ایران است. این رود با طول ۹۵۰ کیلومتر طولانی‌ترین رودی است که تنها در داخل ایران قرار دارد و همچنین تنها رود ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است. آب آشامیدنی کلان‌شهر اهواز از رودخانه کارون تأمین می‌شود.
زاینده‌رود
زاینده‌رود، مهمترین رود مرکزی ایران است که از چکاد ۳ تا ۴ هزارمتری همیشه پربرف زردکوه بختیاری و کوهرنگ در استان چهارمحال بختیاری سرچشمه می‌گیرد.
این رودخانه پس از طی یک مسیر پُر پیچ و تاب در شهرستان شهرکرد از سمت غرب استان اصفهان وارد این استان می‌شود. نام رودخانه‌ی زاینده‌رود همواره با نام شهر اصفهان گره خورده است، به گونه‌ای که هرجا از اصفهان نامی به میان می‌آید، همگان این شهر زیبا را با رودخانه‌ی نامور او می‌شناسند.
منابع:
داود محمدی‌فر. اطلس کوه‌ها و غارهای ایران. تهران: سبزان، ۱۳۹۱
عباس جعفری. گیتاشناسی ایران جلد اول، کوه‌ها و کوه‌نامه ایران. تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۴
علی مقیم. کوهنوردی در ایران. تهران: روزنه، ۱۳۸۵
فریدون اسماعیل‌زاده. راهنمای صعود به قله‌های بلند ایران. الکترونیکی