آبشارهای ایران
پیش از معرفی آبشارهای ایران بهتر است کلیاتی درباره آبشار بدانیم. آبشار یکی از پدیده‌های زمین‌شناسی است که در آن آب یک رودخانه از یک فلات یا مکانی مرتفع با سرعت زیاد به پایین یک دره یا دامنه فرو می‌ریزد.
آبشارهای ایران را می‌توان یکی از جلوه‌های خاص طبیعت ایران نامید که دیدار آن آرامشی شگرف را به بازدیدکننده خود می‌دهد و تماشای بازیِ سنگ و آب و شنیدن صدای دلنشین ریزش آن می‌تواند هر بیننده‌ای را ساعت‌ها مجذوب خود کند.
پیدایش آبشار
معمولاً آب‌های جاری در یک حوزه آبریز از ارتفاعات به سمت نواحی کم‌ارتفاع و حوضه‌های رسوبی جریان دارند و در این مسیر به علت اختلاف ارتفاع به صورت آبشار سرنگون می‌شوند.
در مناطقی که سنگ‌های سخت و مقاوم در کنار سنگ‌های نرم قرار گرفته‌اند در اثر عبور و فرسایش آب به مرور زمان سنگ‌های مقاوم باقی می‌مانند و سنگ‌های نرم از بین می‌روند. با از بین رفتن سنگ‌های نرم تکیه‌گاه سنگ‌های سخت نیز کمتر شده و اغلب فرو می‌ریزند و دره هلالی شکلی تشکیل و عریض‌تر می‌شود و بر این اساس آبشارها پدید می‌آیند.
روند فرسایش و پوشش زمین نقش مهمی در تشکیل آبشارها دارند. فرسایش، مهمترین عامل تشکیل آبشارها محسوب می‌شود ولی با این حال فرآیندهای دیگری هم مانند گسل، زمین لرزه، لغزش، یخچال و یا آتشفشان نیز ممکن است نظم معمول را به هم زده و به ایجاد آبشارها کمک کنند.
یک خط سقوط (Line Fall) خطی به موازات رودخانه است که از نقطه مرتفع به نقطه کم ارتفاع فرو می‌ریزد و به زمین‌شناسان و هیدرولوژیست‌ها برای شناخت مسیر لایه‌های خاک و گسل‌ها و همچنین ساختار سنگ‌های زیرین کمک می‌کند. حوضچه‌های زیر آبشار می‌توانند محل مناسبی جهت بررسی نوع رسوبات و ساختار سنگی منطقه باشند.
طبقه‌بندی آبشارها
آبشارها را می‌توان به انواع ریزشی، لغزشی، بارانی، تک پله یا چند پله تقسیم‌بندی کرد. تعدادی از آبشارها به صورت دائمی بوده و برخی به صورت فصلی هستند. یعنی در یک یا دو فصل از سال آب دارند و در بقیه ایام کم‌آب یا بی‌آب هستند.
بر اساس بررسی‌های موسسه نشنال جئوگرافیک یک روش استاندارد و جهانی برای طبقه‌بندی آبشارها وجود ندارد. بعضی از محققان آبشارها را بر حسب حجم متوسط آب آنها طبقه‌بندی می‌کنند. بر این اساس آبشارهای اینگا (Inga Falls) در کشور کنگو با حجم آب حدود ۲۵،۸۰۰ مترمکعب بر ثانیه در رتبه اول قرار می‌گیرد.
یکی دیگر از روش‌های محبوب طبقه‌بندی آبشارها عرض آنهاست. بر این اساس آبشارهای خنه فافنگ (Khone Phapheng Falls) در کشور لائوس با عرض حدود ۱۰،۷۷۳ متر، از عریض‌ترین آبشارهای جهان محسوب می‌شود.
آبشارها همچنین بر اساس ارتفاع آنها نیز طبقه‌بندی می‌شوند. آبشار آنجل (Angel Falls) در کشور ونزوئلا با ارتفاع ۹۷۹ متر، مرتفعترین آبشار جهان به شمار می‌رود. یکی از علمی‌ترین و محبوب‌ترین روش‌های طبقه‌بندی آبشارها مرتب کردن آنها بر اساس نوع و الگوی ریزش است. بر این اساس اغلب آبشارها در یک طبقه‌بندی مشخص قرار می‌گیرند.
انواع طبقه‌بندی آبشارها از نظر الگوی ریزش
آبشار توده‌ای
در آبشار توده‌ای آب به صورت یک توده عظیم و سیل‌آسا فرو می‌ریزد و امکان قرار گرفتن در مسیر جریان آب آبشار وجود ندارد. در این مدل آبشارها معمولاً عرض آبشار با ارتفاع آن برابر بوده و یا بیشتر است. از بین آبشارهای ایران آبشار کرودی کن (دودی، تنگ زندان یا سبزکوه) در ۵۵ کیلومتری شمال لردگان در استان چهار محال و بختیاری از این جمله محسوب می‌شود.
آبشار چند پله‌ای آرام
در آبشارهای چند پله‌ای آرام آبشار به آرامی در چندین حوضچه‌های متوالی فرو می‌ریزد و محل مناسبی جهت شنا و تفریح کودکان است. در این مدل آبشارها فشار و جریان آب چندان سنگین نیست. برای مثال می‌توان به مجموعه آبشارهای کبودوال در استان گلستان اشاره کرد.
آبشار پودری
در آبشار پودری جریان آب توسط باد به صورت پودر درآمده و در هوا معلق می‌شوند. رطوبت به وجود آمده در این محیط باعث ایجاد زیستگاه گیاهان رطوبت پسند می‌شود. معمولا دمای هوا در کنار این آبشارها بسیار پایین‌تر از محیط پیرامون است مانند آبشار مارگون در استان فارس.
آبشار یخی
آبشارهای یخی از معدود آبشارهایی هستند که در آن صدای آب شنیده نمی‌شود. آبشار یخی در تمام یا قسمتی از طول سال یخ‌زده و محل مناسبی جهت تمرین‌های یخنوردی و مهارت آزمایی محسوب می‌شود. آبشار یخی میگون (آبشار هملون) در استان تهران از این جمله می‌باشد.
آبشار دم اسبی
در آبشار دم اسبی معمولاً زاویه شیب زیاد بوده و بالای ۸۰ درجه است. ولی جریان آب در طول مسیر ریزش با سطح صخره تماس مستقیم داشته و پرتاب چندانی ندارد. آب این آبشارها حالت پرتابی ندارند و روی صخره و سنگ ساییده می‌شوند مانند آبشار پیران (ریژاب) در روستای ژالکه شهرستان سرپل ذهاب در استان کرمانشاه.
آبشار شیرجه‌ای
در آبشار شیرجه‌ای معمولاً زاویه شیب زیاد بوده و بالای ۸۰ درجه است و ریزش آب به شکلی است که آبشار تماس خود را با سطح صخره از دست می‌دهد. در این گونه آبشارها ارتفاع آبشار از عرض آن بیشتر است و حالت پرتابی می‌یابد. از بین آبشارهای ایران آبشار لاتون آستارا در استان گیلان نمونه‌ای از این نوع آبشارهاست.
آبشار آسیاب آبی
از نیروی آب اینگونه آبشارها در گذشته به عنوان آسیاب جهت تهیه آرد و نان استفاده می‌شده است. این آبشارها اگرچه ممکن است ارتفاع و حجم چندانی نداشته باشند ولی از نظر تاریخی، فرهنگی و باوری دارای ارزش فرهنگی هستند. مانند آبشار آسیاب خرابه در جلفا استان آذربایجان شرقی.
آبشار کاسه‌ای
آبشار کاسه‌ای آبشاری است که در اثر ریزش مداوم آن حوضچه بسیار بزرگی در زیر آبشار تشکیل شده است. این حوضچه‌ها امکان رشد جانوران آبزی و همچنین امکان شنا و آبتنی را به مسافران می‌دهد. آبشار تل سرکوه (تل سرکوب) شهرستان دشتستان در استان بوشهر نمونه‌ای از این آبشارهاست.
آبشار چند مرحله‌ای
به آبشاری گفته می‌شود که جریان آب در آن طی چند مرحله و از ارتفاع بلند فرو می‌ریزد. این مدل آبشارها ممکن است ارتفاع بسیار بلندی داشته و شامل چندین پله باشند. آبشار نوژیان خرم‌آباد در استان لرستان نمونه‌ای از این مدل آبشار است.
آبشار نواری
آبشارهایی هستند که آب نسبتاً کمی دارند و جریان آب به صورت نواری و باریک فرو می‌ریزد. حتی برخی از آنها فصلی بوده و در قسمتی از سال جریان آب آبشار قطع می‌شود. بسیاری از آبشارهای ایران در این دسته واقع می‌شوند مانند آبشار طامه شهرستان نطنز در استان اصفهان.
آبشار لغزشی
در این گونه از آبشارها معمولاً جریان آب در یک مسیر طولانی و کم شیب بر روی سنگ‌های بستر می‌غلتد و به پایین سرازیر می‌شود مانند آبشار آب پری در استان مازندران.
آبشار چندبخشی
آبشارهایی هستند که جریان آب از بالای آبشار از بخش‌ها، قطعات مختلف و یا چشمه‌های متعدد به طور موازی در یک راستا ریزش دارند. از بین آبشارهای ایران آبشار شوی دزفول در استان خوزستان از این گونه است.
آبشار ردیفی
در این نوع از آبشارها جریان آب از نقاط مختلف و جریانات مجزا در دامنه‌های آبشار سرازیر می‌شود. سرچشمه‌های این آبشار ممکن است در طبقات مختلف ارتفاعی باشند و معمولاً در یک راستا نیستند. آبشار آتشگاه شهرستان لردگان در استان چهارمحال و بختیاری از این جمله محسوب می‌شود.
منبع: کتاب «راهنمای میدانی آبشارهای ایران» نوشته مجید اسکندری